kimintenia

Ο Άγιος Τρύφων δια χειρός Φ. Κόντογλου

1. Ο Άγιος Τρύφων προστάτης των γεωργών

Ο Άγιος Τρύφων είναι ιδιαίτερα λαοφιλής στον αγροτικό πληθυσμό, αφού θεωρείται ο προστάτης άγιος των αμπελουργών και των γεωργών. Άλλωστε η εορτή του Αγίου την 1η Φεβρουαρίο με την περίοδο, κατά την οποία αρχίζει η σημαντικότερη αμπελουργική φροντίδα, που είναι το κλάδεμα. Γι’ αυτό τον λόγο οι αμπελουργοί δεν εργάζονται την ημέρα της εορτής του και ραντίζουν τα αμπέλια τους με τον αγιασμό που τελείται στους ναούς, ενώ στο Ευχολόγιο του Δημητριέφσκυ υπάρχει και η «ευχή του Αγίου Τρύφωνος εις άμπελον».

Ο Άγιος Τρύφων υπήρξε δημοφιλής τόσο όσο ήταν ακόμη στη ζωή όσο και μετά το μαρτύριό του. Γι’ αυτό και μέχρι σήμερα έχουν διασωθεί δύο εγκωμιαστικοί λόγοι, ο ένας από τον αυτοκράτορα Λέοντα Στ’ τον Σοφό (886-912) και ο άλλος από τον αυτοκράτορα της Νικαίας Βιθυνίας Θεόδωρο Β’ τον Λάσκαρη (1255-1259). Σημαντικές πληροφορίες για το μαρτύριο του Αγίου μας παρέχει και το σχετικό έργο του Αγίου Συμεών του Μεταφραστού (910-987), ενώ αξιομνημόνευτη είναι και η πραγματεία για τον Άγιο Τρύφωνα που δημοσιεύτηκε το 1925 στα «Acta Sanctorum».

Πλούσια είναι και η υμνογραφία του Αγίου, αφού ακολουθίες προς τιμήν του έχουν εκδοθεί στην Αθήνα κατά τα έτη 1853, 1911 και 1923, στη Σύρο το 1855, στην Κέρκυρα το 1871, στην Τρίπολη το 1899, στην Πάτρα το 1911 και στη Σμύρνη το 1908. Επίσης το 1957 εκδόθηκε στον Βόλο ακολουθία του Αγίου, την οποία εποίησε ο αείμνηστος Αγιορείτης υμνογράφος της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, Γεράσιμος μοναχός ο Μικραγιαννανίτης, ενώ μέχρι τις ημέρες μας σώζεται πλήρης ακολουθία μετά παρακλητικού κανόνος και χαιρετισμών, που συντάχθηκε από τον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη.

2. Η εορτή και τα έθιμα του Αγίου Τρύφωνος στη Θράκη

Σε ολόκληρο τον θρακικό χώρο, την 1η Φεβρουαρίου, τιμάται με ιδιαίτερη κατάνυξη και ευλάβεια από την Εκκλησία και τους πιστούς η μνήμη του Αγίου Τρύφωνος, προστάτη των αμπελουργών που είναι η πλέον διαδεδομένη γεωργική απασχόληση των Θρακών, από την αρχαιότητα έως τις μέρες μας. Ο Άγιος Τρύφων απεικονίζεται στις αγιογραφίες νέος, αγένειος και σγουρομάλλης, να κρατά κλαδευτήρι, που είναι βασικό εργαλείο της αμπελουργίας.

Το ονομαστό «Μαυρούδι» της Θράκης

Γεννήθηκε στη Λάμψακο της Φρυγίας και μαρτύρησε στη Νίκαια της Βιθυνίας, το έτος 249 μ.Χ., όταν αυτοκράτορας του ρωμαϊκού κράτους ήταν ο Δέκιος. Η περιοχή της καταγωγής του Αγίου Τρύφωνα ήταν επίσης ξακουστή για τους αμπελώνες της, όπως άλλωστε όλα τα παράλια της Προποντίδας. Εκεί βρίσκονταν πόλεις που φημίζονταν για την αφθονία των κρασιών τους, όπως η Ραιδεστός, η Κύζικος, η Τρίγλεια, η Κίος και η Νίκαια. Έτσι, ο Άγιος Τρύφων, πολιούχος καθώς είναι της Νίκαιας, συνδέεται από νωρίς με την άμπελο και τον οίνο.

Σύμφωνα με την παράδοση, ο Άγιος Τρύφων κλάδευε το αμπέλι του αδιαφορώντας για τις αντίθετες υποδείξεις της Παναγίας. «Κλαδεύω έτσι, κι όχι έτσι!» είπε κάποια στιγμή ο Άγιος, νεύοντας προς τα πίσω και πάνω και έτσι, έκοψε τη μύτη του..

Η καθιέρωση της γιορτής του, την 1η Φεβρουαρίου, έγινε κατά την κρατούσα άποψη, επειδή τότε πραγματοποιείται μία σημαντική αμπελουργική φροντίδα, το κλάδεμα της αμπέλου, εργασία που, όπως αναφέρουν οι αμπελουργοί, απαιτεί πολλή πείρα, μαστοριά και ιδιαίτερη γνώση, δεδομένου ότι επηρεάζει καθοριστικά τη μετέπειτα βλαστική πορεία της αμπέλου και την ποιότητα του οίνου που τελικά θα παραχθεί. Γι’ αυτόν το λόγο, κυρίως αυτή τη χρονική περίοδο, οι αμπελουργοί επικαλούνται τη βοήθεια του προστάτη Αγίου τους για την καλή κι επιτυχή έκβαση των εργασιών τους.

Κατά την ημέρα του εορτασμού της μνήμης του Αγίου, σε ολόκληρη τη Θράκη, γίνεται στις εκκλησίες αγιασμός και αρτοκλασία και προσφέρονται κόλλυβα για το μνημόσυνο του Αγίου Τρύφωνα. Πάνω στα κόλλυβα, ζωγραφίζουν συνήθως τη μορφή του Αγίου και σταφύλια.

Από τον τρύγο οι αμπελουργοί διατηρούν στα κελάρια τους τσαμπιά από σταφύλια που το έχουν σε καλό ν’ αντέξουν ως τη γιορτή του Αγίου, την 1η Φεβρουαρίου, οπότε τα πηγαίνουν στην εκκλησία για να διαβαστούν, να ευλογηθούν και να μοιραστούν στους πιστούς. Από αυτά τα τσαμπιά, κρατούν μερικές ρώγες μόνον στο εικονοστάσι του σπιτιού και τις υπόλοιπες τις τρώνε «για υγεία». Με τον αγιασμό ραντίζουν τα αμπέλια τους και στη συνέχεια, τα κλήματα κλαδεύονται. Σε ορισμένες περιοχές της Θράκης, κάτω από τα κλήματα θάβουν το «κουλούρι του καλικάντζαρου», αλλά και το κόκκινο αυγό της Μεγάλης Πέμπτης. Συχνά πραγματοποιείται και κάποιο πατροπαράδοτο μιμικό δρώμενο που συνδέει τον Άγιο Τρύφωνα με την προσδοκώμενη αφθονία και τη γονιμότητα της αμπέλου. Η ημέρα τελειώνει με άφθονο γλέντι και κρασοκατάνυξη.

1. Ποταμός Άρδας, 2. Φορεσιές Διδυμοτείχου, 3. Φορεσιά από το Καβακλί, 4. Μεταξάδες Έβρου, 5. Σουφλί, 6. Φορεσιές Καρωτής Έβρου, 7. Διδυμότειχο – Ερυθροπόταμος, 8. Ποταμός Έβρος, 9. Παναγία Κοσμοσώτηρα, Φέρες Έβρου

3. Το Θρακικό κουρμπάνι

Από όλη τη Θράκη, οι περισσότερες λατρευτικές παραδόσεις και έθιμα που σχετίζονται με τον εορτασμό της μνήμης του Αγίου Τρύφωνα προέρχονται από το χώρο της Βόρειας Θράκης (Ανατολικής Ρωμυλίας). Ειδικότερα, στις κωμοπόλεις και στα χωριά της Ανατολικής Ρωμυλίας, την 1η Φεβρουαρίου ετελείτο και το παλαιό έθιμο του «κουρμπανιού», αιματηρής θυσίας μόσχου προς τιμήν του Αγίου. Την παραμονή της εορτής, το ζώο περιφερόταν στους δρόμους του χωριού στεφανωμένο με κληματίδες και στη συνέχεια, το θυσίαζαν στο προαύλιο της εκκλησίας. Ανήμερα της εορτής του Αγίου, το διαβασμένο κρέας του θυσιασμένου ζώου έβραζε σε μεγάλα καζάνια με το ζωμό του και αφού το ευλογούσε ο ιερέας, γινόταν διανομή του σε κοινό γεύμα. Ακολουθούσε αγώνας πάλης με συμμετοχή Ελλήνων, Τούρκων και Βουλγάρων παλαιστών καθώς και γλέντι με οινοποσία.

Το Κουρμπάνι είναι έθιμο που έφεραν οι πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη (Κρυόνερο), τη δεκαετία του 1920. Είναι έθιμο με καταβολές στην αρχαιότητα, όταν οι αρχαίοι Έλληνες θυσίαζαν ζώα στους θεούς, για να τους εξευμενίσουν και να έχουν αίσιους οιωνούς. Ο θρύλος αναφέρει πως το έθιμο ξεκίνησε, όταν κατά την περίοδο της σποράς, έκανε στο Κρυόνερο την εμφάνισή του ένα ελάφι, κάτι που θεωρήθηκε ως θεϊκό σημάδι. Κατά τα τελευταία χρόνια, το έθιμο του Κουρμπανιού αναβιώνει κερδίζοντας ολοένα και περισσότερους υποστηρικτές στην Θράκη, αλλά και σε αρκετές περιοχές της Ανατολικής Μακεδονίας.

Κουρμπάνια οργανώνονται στην εορτή του αγίου Τρύφωνα, αλλά και άλλων αγίων, όπως ο Άγιος Γεώργιος, ο Μέγας Αθανάσιος κ.ά. Το φαγητό ονομάστηκε «κουρμπάνι» από την τουρκική γλώσσα, όπου έχει την έννοια της θυσίας και της προσφοράς. Αφού αφήσουν το ζώο να ξεκουραστεί, στη συνέχεια το σφάζουν και το μαγειρεύουν μαζί με έναν ζωμό από αλεσμένο σιτάρι, το πλιγούρι, που τοποθετούν σε μεγάλα καζάνια. Στη συνέχεια, το κουρμπάνι προσφέρεται σε όλους τους κατοίκους του χωριού και στους επισκέπτες, ενώ το έθιμο συμπληρώνουν εορταστικές εκδηλώσεις.

Τα υλικά για το κουρμπάνι (κρέας, σιτάρι) μαζεύονται από τους κατοίκους του χωριού αφιλοκερδώς. Με κέφι και χτυπώντας τους τενεκέδες γυρνάνε όλο το χωριό, πόρτα – πόρτα, σε όλα ανεξαιρέτως τα σπίτια ζητώντας τη συνδρομή των κατοίκων για να γίνει το κουρμπάνι. Το απόγευμα της παραμονής του κουρμπανιού τελείται μέγας πανηγυρικός εσπερινός και πραγματοποιείται η περιφορά της εικόνας του τιμώμενου Αγίου. Παράλληλα, τοποθετούνται στο προαύλιο της εκκλησίας τα καζάνια που χρησιμοποιούνται για την παρασκευή του κουρμπανιού. Το κρέας τεμαχίζεται και μπαίνει στα καζάνια.

Μόλις πέσει η νύχτα ξεκινάει το γλέντι στις ταβέρνες με νταούλια και ζουρνάδες. Αργά το βράδυ ανάβει η φωτιά στα καζάνια και ξεκινάει και το βράσιμο του κρέατος. Νωρίς το πρωί οι καμπάνες χτυπούν καλώντας τον κόσμο στη θεία λειτουργία. Αμέσως μετά, καθώς ο κόσμος βγαίνει από την εκκλησία, έχουν ετοιμαστεί και προσφέρονται σε όλους οι πρώτοι μεζέδες: λίγο κρέας και ένα ποτηράκι τσίπουρο. Τα όργανα αρχίζουν να παίζουν και οι χορευτές σέρνουν το χορό, όπου όλος ο κόσμος θα μπει να χορέψει. Λέγεται μάλιστα, πως όποιος χορέψει εκείνη τη μέρα θα «βγάλει πλιά», θα γεννήσουν δηλαδή οι κότες και τα ζωντανά του.

Αργότερα, αφού βράσει καλά το κρέας, θα προστεθεί μέσα στα καζάνια με το κουρμπάνι και το πλιγούρι για να βράσει και αυτό στο ζωμό του κρέατος, οπότε πια χρειάζονται πολλά και δυνατά χέρια, για να γυρνάνε συνεχώς το πλιγούρι πάνω στη φωτιά, για να μην «πιάσει». Εν τω μεταξύ το γλέντι συνεχίζεται.. Αργά το μεσημέρι, γύρω στις τρεις η ώρα, τα όργανα σταματούν για λίγο. Είναι η στιγμή που ο ιερέας θα ευλογήσει το κουρμπάνι για να ξεκινήσει το μοίρασμα στους κατοίκους του χωριού και σε όλους τους παρευρισκομένους. Ένας – ένας με υπομονή περνούν για να πάρουν το κουρμπάνι τους, κρέας και πλιγούρι. Η διανομή θα συνεχιστεί για ώρες, μέχρι να πάρει και ο τελευταίος, μέχρι να μοιραστεί όλο το κρέας και όλο το πλιγούρι. Τότε μόνο είναι η στιγμή που οι κουρμπαντζήδες θα πάρουν μιαν ανάσα, θ’ αφεθούν στον γλυκό ήχο του ζουρνά, στο ρυθμικό χτύπημα του νταουλιού, στο γλέντι, στη χαρά, που κάνουν τόσο ξεχωριστό το πανάρχαιο αυτό θρακικό έθιμο!

Θρακιώτικα κουρμπάνια

Παρακάτω παραθέτουμε την παραδοσιακή θρακιώτικη συνταγή για Κουρμπάνι, που μπορείτε να ετοιμάσετε και ως ένα εκλελτό πιάτο στην κουζίνα σας για την οικογένειά σας και τους καλεσμένους σας!

Πηγές:
– Σοφία Ε. Παυλάκη, «Θράκη – Ιστορική αναδρομή και γνωριμία με τον πολιτισμό της», Τμήμα Παραδοσιακών Χορών Πειραϊκού Συνδέσμου, 2003.
– «Ο Άγιος Τρύφων – Ο προστάτης άγιος των γεωργών, των αμπελουργών και των πουλιών (1 Φεβρουαρίου)», σε: iscreta.gr
– «Κουρμπάνι», σε: syntagesmou.blogspot.com
– «Το κουρμπάνι ένα πανάρχαιο θρακικό έθιμο», σε: seavillagreece.com

kimintenia.wordpress.com