Την ημέρα που το καλαντάρι έδειχνε 1η Μαρτίου, έτυχε να διαβάσω πως το Ελληνικό Πολιτιστικό Κέντρο του Λονδίνου είχε την ωραία ιδέα να οργανώσει στην αγγλική πρωτεύουσα ένα Φεστιβάλ αφιερωμένο στο Βυζάντιο. Τα δύο αυτά «άσχετα» η ημερομηνία και η αναδρομή ξανάφεραν στον νου μιαν από καιρό ξεχασμένη εικόνα: έναν παλιό μακροσυγγενή, που ήταν «βυζαντινός» κι εκείνος, Κωνσταντινουπολίτης δηλαδή, ναυαγός στην Ελλάδα, μετά τον μικρασιατικό όλεθρο και τον ξερριζωμό του εκεί Ελληνισμού. Ιερόθεος ήταν το («αλλόκοτο», για εμάς) όνομά του κι ερχόταν συχνά στο σπίτι επισκέπτης καλόδεχτος και αφηγητής μαγικός, για τα παιδικά μας αυτιά. Αλλά ξεχωριστά τον θυμάμαι στις αρχές της άνοιξης (να ο συνειρμός), να μπαίνει τραγουδώντας μας:
Ο πίνακας του Gaspare Fossati απεικονίζει την Αγία Σοφία, τον 12ο αιώνα, κατά τη διάρκεια Ορθόδοξης Θείας Λειτουργίας με την Υψηλή παρουσία του Αυτοκράτορα Αλέξιου Α’ Κομνηνού
Ο πίνακας του Gaspare Fossati απεικονίζει την Αγία Σοφία, τον 12ο αιώνα, κατά τη διάρκεια Ορθόδοξης Θείας Λειτουργίας με την Υψηλή παρουσία του Αυτοκράτορα Αλέξιου Α’ Κομνηνού. Πρόκειται για μια σπάνια, έστω και φανταστική, καταγραφή του εσωτερικού του ναού, όσο αυτός ακόμα λειτουργούσε ως ορθόδοξος χριστιανικός τόπος λατρείας, που αποτύπωσε όλα τα ψηφιδωτά -και τον «Eξαπτέρυγο άγγελο»- πριν καλυφθούν με γύψο.
G. Fossati
Παρουσία πλήθους κόσμου, στην ορθόδοξη ακόμα Αγία Σοφία, ο Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος μετέχει στο μυστήριο της Θείας Κοινωνίας. Μεταλαμβάνει από τα χέρια του Πατριάρχη, ενώ στα αριστερά στέκεται ο αυτοκράτορας Αλέξιος Κομνηνός.
Πρόκειται για ένα από τα λιγοστά και σπάνια έργα τέχνης που απεικονίζουν την Αγία Σοφία ως χριστιανικό ναό. Από την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1453 και έπειτα, λειτουργούσε ως τζαμί. Μάλιστα, καθώς όλες οι χριστιανικές αγιογραφίες ήταν -κατ’ εντολή του σουλτάνου- καλυμμένες, ελάχιστοι είχαν δει το εσωτερικό της όπως το είχαν αφήσει οι βυζαντινοί. Ένας από τους «τυχερούς» ήταν ο καλλιτέχνης του έργου αυτού. Ο Γκασπάρε Φοσσάτι και ο αδερφός του, Τζουζέπε, ήταν φημισμένοι αρχιτέκτονες από την Ελβετία. Αφού διακρίθηκαν για το έργο τους στη Ρωσία, σχεδιάζοντας ναούς και βασιλικά ανάκτορα, ταξίδεψαν στην Πόλη το 1847.
Εκεί, ο σουλτάνος Αμπντούλ Μετζίτ Α’ τους ανέθεσε την ανακαίνιση της Αγίας Σοφίας. Τα έργα συντήρησης και αποκατάστασης κρίθηκαν απαραίτητα καθώς το μνημείο δεν είχε συντηρηθεί για αιώνες. Επί δύο χρόνια, πάνω από 800 εργάτες δούλευαν για την αποκατάσταση της μεγαλοπρεπούς εκκλησίας. Έγινε ενίσχυση του θόλου και των παράπλευρων ημιθολίων, καθαρισμός των ψηφιδωτών, αντικατάσταση των πολυελαίων. Επί δύο χρόνια, ο Γκασπάρε Φοσσάτι μπορούσε να θαυμάζει τα χριστιανικά έργα τέχνης και να φαντάζεται την Αγία Σοφία κατά την εποχή της μεγάλης αίγλης της.
Έτσι «γεννήθηκε» ο διάσημος ρομαντικός πίνακας, φιλοτεχνημένος με λάδι σε καμβά, διαστάσεων 53×42 εκ. Αν και φιλοτεχνήθηκε το 1849, η σκηνή μας μεταφέρει στον 12ο αιώνα. Ο βασιλιάς της Αγγλίας, Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος, μεταλαμβάνει από τα χέρια του Πατριάρχη, ενώ στα αριστερά στέκεται και ο αυτοκράτορας Αλέξιος Α’ Κομνηνός. Τριγύρω, η Αγία Σοφία κατάμεστη από πιστούς που παρακολουθούν το μυστήριο.
Αλήθεια ή φαντασία;
Πολλοί σπεύδουν να πιστέψουν ότι ο Ελβετός καλλιτέχνης βασίστηκε στην περιγραφή ενός ιστορικού γεγονότος, το οποίο οπτικοποίησε. Στα τέλη του 11ου αιώνα, ο Άγγλος βασιλιάς είχε ταξιδέψει στη Μεσόγειο και, μάλιστα, κατέλαβε την Κύπρο. Ωστόσο, σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές, ο Ριχάρδος δεν έφτασε ποτέ στην Πόλη. Ο Λεοντόκαρδος συμμετείχε στη Γ’ Σταυροφορία αλλ’ ο Αλέξιος Κομνηνός είχε ήδη πεθάνει το 1118, 39 χρόνια προτού γεννηθεί ο Ριχάρδος.
Ο κρυμμένος Εξαπτέρυγος Άγγελος
Αλλ’ ακόμη και αν δεν είναι αυτός ο αυτοκράτορας που απεικονίζεται στο έργο, είναι εμφανές ότι ο Φοσσάτι δεν ακολούθησε κάποια ιστορική περιγραφή, καθώς ο Βυζαντινός αυτοκράτορας πάντα καθόταν στη δεξιά πλευρά της Αγίας Σοφίας. Φυσικά βέβαια, παρά τις ιστορικές ανακρίβειες, ο πίνακας δεν παύει ν’ αποτελεί καλλιτεχνικό κειμήλιο. Φιλοτεχνήθηκε από έναν άνθρωπο που μελέτησε σε βάθος τον ναό, προκειμένου να τον αναστηλώσει, και είδε με τα μάτια του τις αυθεντικές τοιχογραφίες, χωρίς τη «λογοκρισία» του Σουλτάνου.
Τότε, ο Φοσσάτι και ο αδελφός του ανακάλυψαν και φωτογράφησαν τα σπουδαία μωσαϊκά που περιελάμβαναν και τη μορφή του Αγγέλου (πιθανολογείται ότι το ψηφιδωτό αναπαριστά τον αρχάγγελο Σεραφείμ, που προστατεύει τον Θρόνο του Θεού και δημιουργήθηκε μεταξύ 9ου και 14ου αιώνα). Οι Φοσσάτι «κατέγραψαν» τα μωσαϊκά σε έγχρωμες υδατογραφίες και λιθογραφίες, που περιελάμβαναν και τη μορφή του Αγγέλου, αλλ’ η ανακάλυψή τους μάλλον δεν συγκίνησε τον Σουλτάνο, ο οποίος διέταξε να καλυφθεί ξανά ο άγγελος με γύψο.
Οι εικαστικές αναφορές των αδελφών Fossati αποτελούσαν μέχρι σήμερα τη μοναδική πηγή απόδειξης του ανεπανάληπτου αυτού μωσαϊκού. Μάλιστα, ο άγγελος με τα έξι φτερά έχει διαστάσεις 1,5×1 μ. και «αποκαλύφθηκε» το 2009 από τους σύγχρονους αναστηλωτές της Αγίας Σοφίας, προκαλώντας ενθουσιασμό στην παγκόσμια κοινότητα. Σήμερα, σε αντίθεση με άλλα έργα του Φοσσάτι που βρίσκονται σε μουσεία ανά την Ελλάδα, ο συγκεκριμένος πίνακας εκτίθεται στο Εθνικό Μουσείο της Ελβετίας, πατρίδα του καλλιτέχνη.
Το «άθλημα της πόλης», δηλαδή η υπεύθυνη και σοβαρή ενασχόληση με τα κοινά, έχει ανάγκη από ανθρώπους χαρισματικούς και αξιόπιστους. Ο Μέγας Φώτιος, η κορυφαία αυτή μορφή της Βυζαντινής Αναγέννησης, μας έχει υποδείξει, ήδη από τον Μάιο του 861 μ.Χ., όλους τους αναγκαίους κανόνες τη «χρηστής διοίκησης», καταδεικνύοντας μοναδικά και πώς οι θεμελιώδεις αρχές της αρχαιοελληνικής δημοκρατίας και του χριστιανισμού είχαν ενσωματωθεί στο Βυζαντινό πολίτευμα.
Η κύρια οδός που διασχίζει τη συνοικία Ταμπακιά του Διδυμοτείχου ονομάζεται «Βρανά». Ποιος ήταν όμως ο Θεόδωρος Βρανάς που έζησε τον 12ο-13ο μ.Χ. αιώνα;
Ο Όσιος Ευδόκιμος γεννήθηκε στην Καππαδοκία και έζησε κατά τους χρόνους του αυτοκράτορα Θεόφιλου (829-842 μ.Χ.). Οι γονείς του Βασίλειος και Ευδοκία ήταν άνθρωποι πλούσιοι και ευσεβείς. Η ορθόδοξη οικογένειά του τον ανέθρεψε σύμφωνα με τις επιταγές του Ευαγγελίου και γρήγορα ο Ευδόκιμος διακρίθηκε για το ήθος και τις αρετές του. Ο ηθικός βίος του και η φιλάνθρωπη δράση του εκτιμήθηκαν από τον αυτοκράτορα Θεόφιλο, ο οποίος τον διόρισε στρατοπεδάρχη της Καππαδοκίας και αργότερα όλης της αυτοκρατορίας. Κατά την τέλεση των καθηκόντων του ο Ευδόκιμος ήταν πάντα δίκαιος και ταπεινόφρων, ενώ δεν σταμάτησε στιγμή να επιδίδεται στο φιλάνθρωπο έργο του.
Το Διδυμότειχο είναι μία ιστορική Καστροπολιτεία, στην οποία άφησαν το αποτύπωμά τους πολλές και σημαντικές προσωπικότητες διαχρονικά. Ιδιαίτερη θέση στην ιστοριογραμμή της πόλης, κατέχουν μέλη της δυναστείας των Παλαιολόγων καθώς και άλλα πρόσωπα του συγγενικού ή του στρατιωτικοπολιτικού τους κύκλου.
Η αρχική οχύρωση της Κωνσταντινούπολης οφείλεται στον ιδρυτή της, τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Α’ (307-337). Σύμφωνα με την παράδοση, ο ίδιος χάραξε τη γραμμή που θα ακολουθούσαν τα χερσαία τείχη της Πόλης. Όμως, ήδη από τα τέλη του 4ου αιώνα, η αλματώδης αύξηση του πληθυσμού της Βασιλεύουσας δημιουργούσε προβλήματα έλλειψης χώρου και ευνοούσε την τάση να επεκταθεί ο πολεοδομικός ιστός της εκτός των τειχών του Κωνσταντίνου. Παράλληλα, η εμφάνιση του κινδύνου των Ούννων στο βόρειο σύνορο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, στις αρχές του 5ου αιώνα, κατέστησε απαραίτητη την κατασκευή ισχυρότερης αμυντικής γραμμής, καθώς το δυτικό τμήμα της οχύρωσης της Κωνσταντινούπολης ήταν το πλέον ευάλωτο σε μαζική επίθεση από την πεδιάδα της Θράκης.
Η Ελένη Δραγάση (Helena Dragaš, 1371-1450) και αργότερα, ως σύζυγος του Μανουήλ Β’ Παλαιολόγου, «Ελένη η εν Χριστώ τω Θεώ αυγούστα και αυτοκρατόρισσα των Ρωμαίων η Παλαιολογίνα», ήταν θυγατέρα του Κωνσταντίνου Δραγάση, ενός από τους πολλούς ηγεμόνες – κληρονόμους του μεγάλου Σέρβου κράλη (βασιλιά) Στεφάνου Δουσάν. Καταγόταν από βασιλική και ευλογημένη γενιά. Στους προγόνους της συγκαταλέγονται άνθρωποι που αγίασαν, όπως ο Στέφανος Νεμάνια, σέρβος βασιλέας που μόνασε με το όνομα Συμεών και ήταν κτήτωρ της Ιεράς Μονής Χιλανδαρίου του Αγίου Όρους (13 Φεβρουαρίου). Ο Κωνσταντίνος Δραγάσης ανέλαβε την ηγεμονία της περιοχής μεταξύ των ποταμών Αξιού και Στρυμώνος, που σήμερα ανήκει στη Βουλγαρία.
«Όταν φτάσαμε στην πύλη του Αγίου Ρωμανού, μια παράξενη ησυχία έσφιξε την καρδιά μας. Ανεβήκαμε στην έπαλξη να ιδούμε. Οι πολεμιστές μας όλοι είχανε κιόλας βγει στον μεγάλο περίβολο του μεσοτειχίου. Σε λίγο, οι καστρόπορτες θα κλείδωναν… Τώρα λέω. Και αν ακόμα μόνο ετούτη η νύχτα σωθεί από τους αγώνες μας της πολιορκίας. Αν μόνο ετούτη η ώρα μείνει, με τον ήχο του κλειδιού να ορίζει τη μοίρα του θανάτου μας. Θα έφτανε… Ετούτος και μόνον ο μεταλλικός ήχος, το μεταλλικό άγγελμα, που διέγραφε την αλληλουχία των γεγονότων, θα έφτανε, λέω, να καταμαρτυρεί στον αιώνα το μεγαλείο και την ατσάλινη αντοχή όλων εκείνων των γενναίων, που είχανε γείρει πάνω στην πέτρα, περιμένοντας το σάλπισμα …».
«Την είδον τόσαις φοραίς. Και την εκαμάρωσα. Νύμφη του κύματος και των αφρών, και νύμφη των κήπων και των λειμώνων. Αναδυομένην εκ των κυμάτων, την ώρα την γλυκείαν της αυγής, με ένα βαθύχρουν τεφρόν πέπλον σκεπασμένην, τον οποίον σιγά σιγά επανεγείρει η Ανατολή με τας ροδίνους αβράς χείρας της, ίνα αναφανή εις τον κόσμον το υπερφυές θέαμα ναών και παλατίων … αναμμένην θαρρείς, εν θεατρική φωταγωγία εορτής, εις τα υαλώματα και τους χρυσούς ορόφους, επί των οποίων προσήναψε πυρσούς χαράς ο ήλιος. Και πλέουν τότε μέσα εις το πέλαγος φωτός, εξαισίως πανηγυρικού, συνοικισμοί απέραντοι, λόφοι κεκαλυμμένοι με κατοικίας, και ακταί με παλάτια βασιλικά και μέγαρα αρχόντων».
Οι μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας μας έβαλαν τη δική τους σφραγίδα ο καθένας στη διατύπωση της αποκαλυμμένης και σώζουσας αλήθειας. Είναι όντως θαυμαστό το γεγονός ότι ουδέποτε υπήρξε χρόνος στη δισχιλιόχρονη πορεία της Εκκλησίας μας να μην υπάρχουν Πατέρες και διδάσκαλοι, οι οποίοι εκφράζουν την αυτοσυνειδησία Της.
«Τον Σταυρόν Σου προσκυνούμεν Δέσποτα και την αγίαν Σου Ανάστασιν υμνούμεν και δοξάζομεν»
Η Παγκόσμια Ύψωση του Τιμίου Σταυρού αποτελεί έναν σπουδαίο εορτολογικό σταθμό του εκκλησιαστικού έτους. Στις 14 Σεπτεμβρίου σύμπασα η Ορθοδοξία τιμά τον Σταυρό του Κυρίου μας Ιησού Χριστού, ο οποίος χαρακτηρίζεται ως το «καύχημά» Της και η «δόξα» Της.
Μετά την Κοίμηση της Θεοτόκου, που κατά τις υπάρχουσες μαρτυρίες συνέβη το 47 μ.Χ., όταν η Παναγία μας ήταν σε ηλικία 59 ετών, στη Γεθσημανή, στην οικία του Ευαγγελιστού Ιωάννη, στον οποίο ο Ιησούς την είχε εμπιστευτεί από τον Σταυρό Του, διασώθηκαν εκτός από τα σπάργανα του τάφου Της, δύο από τα θεομητορικά της άμφια, η Εσθήτα και η Ζώνη Της.
Το μοναστήρι της Παναγίας Μαυριώτισσας στη Λίμνη της Καστοριάς
Σήμερα πάμε μια βόλτα στην Καστοριά, στην Ιερά Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου – Παναγίας Μαυριώτισσας. Τέσσερα περίπου χιλιόμετρα έξω από την πόλη της Καστοριάς, πάνω στα νερά της πανέμορφης λίμνης, δεσπόζει εδώ και αιώνες η ιερά Μονή. Το καθολικό της, που χτίστηκε το 1082 μ.Χ. από τον αυτοκράτορα Αλέξιο Α’ τον Κομνηνό, κατατάσσεται στους μονόχωρους ξυλοστεγείς ναούς με νάρθηκα, ενώ είναι χτισμένο πάνω στα θεμέλια παλαιότερου ναού. Συναντάμε τρία στρώματα αγιογράφησης του καθολικού της μονής, του 10ου, 15ου και 17ου αιώνος. Όλες οι τοιχογραφίες είναι αρκετά φθαρμένες από τον χρόνο και με δυσκολία διακρίνει κανείς μορφές και παραστάσεις από τον πλούσιο, μοναδικής αξίας διάκοσμο.
Ο Άγιος Αθανάσιος κατήγετο από τα μέρη της Ανατολής, από την Τραπεζούντα. Μόλις ετελείωσε την έξωθεν παιδεία -ήτο φιλόλογος- ελκυσθείς υπό της Θείας Χάριτος, εγκατέλειψε τα εγκόσμια και προσεχώρησε στο μοναχισμό από νεαράς ηλικίας, υπό την πρόνοια του κατά σάρκα θείου του, του οσιωτάτου πατρός Μιχαήλ του Μαλεήνου.
Μ' αρέσουν τα ποιήματα που ζουν στο δρόμο, έξω απ' τα βιβλία: αυτά που τουρτουρίζουν στις γωνιές κι όλο καπνίζουν σαν φουγάρα· που αναβοσβήνουν, μες στη νύχτα, σαν Χριστουγεννιάτικα λαμπάκια... [Νίκος Χουλιαράς]
kimintenia 