«Κι είν’ η μεγάλη προσμονή σπόρος
που σκίζει όλο το χώμα για να βρει την άνοιξη»
Οδυσσέας Ελύτης

Camil Ressu, La arat

Η καλλιέργεια των δημητριακών ήταν από τα πολύ παλιά χρόνια η βασική γεωργική ασχολία που έτρεφε ανθρώπους και ζώα. Ανατρέχοντας στην Παλαιά και Καινή διαθήκη καταλαβαίνουμε αμέσως το μέγεθος, τη σημασία και τον τελετουργικό χαρακτήρα που δινόταν στα αρχαία χρόνια στη σπορά. Από νωρίς το φθινόπωρο και αμέσως μετά τα πρωτοβρόχια και μόλις η γη ξεδιψούσε, ήταν έτοιμη δηλαδή να οργωθεί, οι ζευγολάτες έζεγναν τα «βούθκια» τους με το πρωτόγονο άροτρο (το υνί) και πριν ο ήλιος γεννηθεί άρχιζαν όργωμα (ζευγάρι), για ν’ ανασάνει το χωράφι αλλά και για να αναμιχθεί και η κοπριά που συνήθως ετοποθετήτο κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού. Όταν τελείωναν με το άροτρο έζεγναν ξανά τα βούθκια με τη σβάρνα και σβάρνιαζαν το οργωμένο χωράφι ισιώνοντας τη γη και ετοιμάζοντάς τη για τη σπορά. Ακολουθούσε η σπορά που γινόταν με το χέρι και σαράκλισμα της γης για να λιώσουν οι σβόλοι και να χωθεί ελαφριά στο χώμα ο σπόρος.

Συνέχεια →

Καλωσορίζουμε τον Οκτώβριο με το αγαπημένο τραγούδι του Παντελή Θαλασσινού «Ο Οκτώβρης σημαία στα μπαλκόνια» και με μια αναφορά στα έθιμα, τις παροιμίες και τις παραδόσεις του λαού μας.

Ο Οκτώβριος στην ελληνική παράδοση

Ο Οκτώβρης είναι ο δέκατος μήνας του χρόνου. Το όνομά του σημαίνει όγδοος (λατ. octo = οκτώ). Ήταν όγδοος στα πρώτα χρόνια του ρωμαϊκού κράτους, όταν οι ρωμαίοι άρχιζαν να μετρούν το έτος τους από την 1η Μαρτίου. Ο Οκτώβρης είναι πρώτα από όλα ο μήνας της φθινοπωρινής σποράς. Στην Ήπειρο τον λένε ακόμα «σπαρτό». Βέβαια η φθινοπωρινή σπορά είναι μια μακρόχρονη διαδικασία η οποία ξεκινά από το Σεπτέμβρη και σταματάει τα Χριστούγεννα. Η προετοιμασία του σπόρου ήταν παλιότερα μια σημαντική διαδικασία γιατί η καλοχρονιά  της αγροτικής οικογένειας  είχε εξάρτηση από την καλή σοδειά.

Ο Οκτώβρης του Γιάννη Τσαρούχη

Μιλάμε, βέβαια, για εκείνα τα χρόνια πριν τη δημιουργία του «κράτους πρόνοιας» και όταν τα αποθέματα τροφών δεν υπήρχαν, όπως και χρήματα δεν υπήρχαν για να αγοράσει κανείς αυτό που του έλειπε. Για να εξασφαλίσουν την τύχη του σπόρου, οι Έλληνες αγρότες, εκτός από την δική τους προσωπική προσπάθεια, ζητούν και την θεία δύναμη και την τύχη. Για να σπείρει ο γεωργός πρέπει πρώτα να βρέξει ο Θεός. Τα πρωτοβρόχια είναι η απαραίτητη προϋπόθεση  για τη σπορά. Με τη λιτανεία των εικόνων οι αγρότες θεραπεύουν το «θείο» και παρακαλούν τον Θεό να βρέξει.

Λιτανεία στη Χαλκιδική το 1950

Η εποχή της σποράς  ήταν πολύ σημαντική για τους Νεοέλληνες όπως και για τους Αρχαίους Έλληνες. Η σημασία της στην αρχαιότητα εκδηλώνονταν με την γιορτή της φθινοπωρινής σποράς που ήταν τα Θεσμοφόρια (προς τιμήν της Θεάς Δήμητρας). Ήταν γιορτή αποκλειστικά των γυναικών, γιατί αυτές όμοια με την γη, είναι η πηγή της γονιμότητας.

Σε όλα τα έθιμα για την εξασφάλιση της προκοπής του σπόρου διακρίνει κανείς ομοιότητες και συνάφεια. Έτσι, στον Δρυμό Θεσσαλονίκης ο πρώτος σπόρος παρασκευάζεται με πολλή επιμέλεια. Μέσα στον σάκο του σπόρου βάζουν βασιλικό (συμβολισμός να πρασινίσει), ρόδι (ευφορία), σκόρδο (αποτροπή βασκανίας) και ασημένιο νόμισμα ή δακτυλίδι (καλή ποιότητα μέλλουσας σοδειάς). Όλα αυτά φυλάγονται και είναι δεμένα με μια κόκκινη μεταξωτή κλωστή ως το τέλος της σποράς μέσα στον σάκο. Η πρώτη ημέρα που θα βγάλουν το σπόρο έχει εξαιρετική σημασία για την μέλλουσα ευφορία. Την ημέρα αυτή δεν δίνουν ούτε παίρνουν χρήματα, δεν δανείζουν ψωμί, ούτε δίνουν πράγματα έξω από το σπίτι, για να μη διώξουν έξω το «μπερεκέτι».

Στην Ανατολική Θράκη έκαναν ένα έθιμο που σε άλλα μέρη γίνονταν τις αποκριές. Πρόκειται για το έθιμο της Τζαμάλας  στο οποίο γίνεται μια κανονική δραματική παράσταση, όπως και στην αποκριά.  Δύο είναι τα βασικά θέματα : α) ο γάμος και β) ο θάνατος και η ανάσταση του γαμπρού. Ο γάμος των δύο πρωταγωνιστών είναι το μαγικό ισοδύναμο του γάμου ουρανού και γης. Ο ουρανός βρέχει και γονιμοποιεί τη γη. Αυτό είναι τουλάχιστον το αρχέτυπο του γάμου για τους αρχαίους.

Ένας πολύ παραστατικός μύθος στην αρχαιότητα, μιλάει για τη Δήμητρα, την μητέρα του σιταριού, που ξάπλωσε με έναν ωραίο θνητό, τον Ιασίωνα, σε ένα μαλακό χωράφι, οργωμένο τρεις φορές. Δεν είναι δύσκολο λοιπόν να καταλάβουμε και την συμβολική σημασία που έχει ο γάμος στα έθιμα που συνδέονται με τη σπορά. Τι σημαίνει ο θάνατος και η ανάσταση του πρωταγωνιστή; Μα και ο σπόρος το ίδιο δεν παθαίνει; Πρέπει πρώτα να πεθάνει, για να μπορέσει να βλαστήσει. Όπως λέει και η γνωστή περικοπή από το κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο: «εάν μη ο κόκκος του σίτου πεσών εις την γήν αποθάνει, αυτός μόνος μένει, εάν δε αποθάνει πολύν καρπόν φέρει».

Για την σπορά, το θρησκευτικό σημάδι του χρόνου είναι η Κυριακή του Σπορέως στην ορθόδοξη εκκλησία μας και πέφτει μέσα στον Οκτώβρη. Ένα άλλο σημάδι του χρόνου μέσα στον Οκτώβρη, ίσως το πιο σημαντικό είναι η γιορτή του Αγίου Δημητρίου. Γι’ αυτό σε πολλά μέρη ο Οκτώβρης λέγεται «Αγιοδημήτρης» ή «Αγιοδημητριάτης». Η γιορτή του Αγίου Δημητρίου, στις 26 του μήνα και του Αγίου Γεωργίου στις 23 Απριλίου είναι για τους κτηνοτρόφους και τους γεωργούς τα δύο «συνόρατα» του χρόνου, όπου σε αυτές τις δύο ημέρες τελειώνουν και αρχίζουν τις συμβάσεις και τις άλλες συμφωνίες αναμεταξύ τους.

Εργασίες κατά τον μήνα Οκτώβριο

Όργωμα και σπορά σιτηρών, κριθαριού και βρώμης. Σπορά τριφυλλιού. Ολοκλήρωση τρύγου και παραγωγή κρασιού. Μάζεμα φθινοπωρινών φρούτων και πατάτας. Κάψιμο φυτών, που έδωσαν καρπούς, για να καταστρέψουν τα αυγά των εντόμων. Κατεβαίνουν οι βοσκοί από τα βουνά στους χαμηλούς κάμπους (τα χειμαδιά).

Παροιμίες για τον Οκτώβριο

«Οκτώβρη και δεν έσπειρες, οκτώ σακιά δε γέμισες».
«Οκτώβρη και δεν έσπειρες, τρία καλά δεν έκαμες».
«Όποιος σπέρνει τον Οκτώβρη, έχει οκτώ σειρές στ’ αλώνι».
«Τον Σεπτέμβρη τα σταφύλια, τον Οκτώβρη τα κουδούνια».
«Αη Δημητράκη μου, Μικρό καλοκαιράκι μου».
«Αν βρέξει ο Οκτώβρης και χορτάσει η γη, πούλησ’ το σιτάρι σου και αγόρασε βόδια».
«Αν δε βρέξει, ας ψιχαλίσει, πάντα κάτι θα δροσίσει»
«Αν δε βρέξει, πως θα ξαστερώσει;»
«Αν δε χορτάσει ο Οκτώβριος τη γη, πούλησε τα βόδια σου και αγόρασε σιτάρι».
«Άσπορος μη μείνεις, άθερος δε μένεις».
«Βαθιά τ’ αυλάκια να φουντώσουνε τα στάχυα».
«Δεύτερο αλέτρι, δεύτερο δεμάτι».
«Μακριά βροντή, κοντά βροχή».
«Ο καλός ο νοικοκύρης, ο λαγός και το περδίκι, όταν βρέχει χαίρονται».
«Οκτώβρη και δεν έσπειρες καρπό πολύ δεν παίρνεις».
«Οκτώβρης και δεν έσπειρες, σιτάρι λίγο θα ‘χεις».
«Οκτώβρη και δεν έσπειρες λίγο ψωμί θα πάρεις»
«Οκτώβρης βροχερός, Οκτώβρης καρπερός».
«Οκτώβρης – Οκτωβροχάκης το μικρό καλοκαιράκι».
«Τ’ άη Δημητριού, τι είσαι ‘σύ και τι ‘μαι εγώ λέει το νιο κρασί στο παλιό».
«Τ’ Αϊ Λουκά σπείρε τα κουκιά».
«Τα σταφύλια τρυγημένα και τα σκόρδα φυτεμένα».

Καλό και όμορφο μήνα!

Πηγές: dim-stanou.chal.sch.gr, users.sch.gr