kimintenia

Οι ξακουστοί Χιονιαδίτες ζωγράφοι της Ηπείρου και η ιστορία τους

Η λιθόστρωτη πλατεία των Χιονιάδων με τη βρύση και τον πλάτανο (in.gr)

Χιονιάδες, το λίκνο μιας θαυμαστής παράδοσης!

Η περιοχή των Μαστοροχωρίων υπήρξε για αιώνες, μαζί με το Καπέσοβο και τα Σουδενά στο Ζαγόρι, η γνωστή «τριάδα – φυτώριο» λαϊκών ζωγράφων στην Ήπειρο. Στους Χιονιάδες, τελευταίο χωριό της επαρχίας της Κόνιτσας κοντά στα αλβανικά σύνορα, σε υψόμετρο 1.100 μέτρων, στις πλαγιές του Γράμμου, ο δρόμος σταματά. Μια ελληνική σημαία ακμαία στον ιστό, η πλατεία του χωριού πλακόστρωτη με ψηλά πέτρινα πεζούλια, όπως επιβάλλει το επικλινές έδαφος, με τη βρύση και τον υπέροχο πλάτανο. Στο πάνω μέρος της πλατείας το σχολείο κλειστό από το 1968. Τα σπίτια του χωριού, πετρόχτιστα, απλώνονται σε δύο μαχαλάδες εκατέρωθεν της πλατείας.

Χιονοσκέπαστες κορυφές στους ακριτικούς Χιονιάδες (chioniades romiazirou.blogspot.com)

Σιγή και το ελληνικό φυλάκιο πιο κάτω, άλλες φορές φαντάζει να φυλά το χωριό και άλλες φορές αυτό να φρουρεί τους στρατιώτες. Κάτοικοι; Ένας φύλακας και ένα δεμένο σκυλί, με τα πλατανόφυλλα να καλύπτουν ανενόχλητα τα πέτρινα καλντερίμια. Ένα ακόμη ακριτικό χωριό της Ηπείρου, μεγαλόπρεπο και επιβλητικό ανάμεσα στις χιονοσκέπαστες πλαγιές του περήφανου Γράμμου και τις γρανιτένιες στέγες των παραδοσιακών σπιτιών του, ένα τοπίο μοναδικής ομορφιάς όπου η φύση και ο άνθρωπος συνυπήρξαν αρμονικά και απόλυτα συνταιριασμένα.

Χάρτης Κόνιτσας και Μαστοροχωρίων (romiazirou.blogspot.com)

Λόγω της μεγάλης χιονόπτωσης κατά τους χειμερινούς μήνες και τις πολλές βροχοπτώσεις καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου, στους Χιονιάδες υπάρχουν πολλές πηγές με άφθονα νερά. Έτσι σχηματίζονται δύο χείμαρροι εκατέρωθεν του χωριού, ο Αλωνίτικος και ο Μανουράς, που συναντώνται και χύνονται στον Σαραντάπορο, τον παραπόταμο του Αώου. Πυκνά δάση περιβάλλουν το χωριό καλύπτοντας τα βουνά και κάθε πλαγιά, όπου κάποτε βρίσκονταν τα πεζούλια με τα μικρά καλλιεργήσιμα χωράφια του χωριού. Στο μέσο του χωριού, πάνω σε έναν μεγάλο βράχο, δεσπόζει ο κεντρικός ναός του Αγίου Αθανασίου. Η εκκλησία του Αγίου Αθανασίου κρύβει στο εσωτερικό της ένα «μυστικό»: τοιχογραφίες και έναν πλούσιο εσωτερικό διάκοσμο ζωγραφισμένο από τους κατοίκους του μικρού χωριού των Χιονιάδων, τους αλλοτινούς λαμπρούς Χιονιαδίτες ζωγράφους, τους περίφημους αγιογράφους που δόξασαν την τέχνη τους στα πέρατα της γης. Δημιουργοί, απλοί τεχνίτες που σήμερα αξιολογούνται ως καλλιτέχνες υψηλής ποιότητας μιας σπάνιας και αξεπέραστης τέχνης.

Ο πληθυσμός του χωριού δε φαίνεται να ξεπέρασε ποτέ τα 350-400 άτομα· ήταν από παλιά ένα από τα μικρότερα χωριά της επαρχίας Κόνιτσας. Φαίνεται πως έφθασε στην ακμή του περί τα μέσα του 19ου αιώνα. Τότε ανακαινίστηκε ο κεντρικός ναός, κατασκευάστηκε το πέτρινο γεφύρι στο χείμαρρο, λίγο πριν το χωριό, και οι Χιονιαδίτες λαϊκοί ζωγράφοι και μαραγκοί φιλοτέχνησαν πλήθος ζωγραφικών έργων και περίτεχνων ξύλινων κατασκευών σε πάμπολλα μέρη.

Οι Χιονιάδες και τα χωριά της περιοχής, φαίνεται πως δημιουργήθηκαν κάποια εποχή από ανάγκη, που επέβαλε τη συγκρότηση ενιαίας κοινότητας με συνένωση συγγενικών ομάδων, πιθανώς νομάδων. Το χωριό είχε ελάχιστους πόρους από τη γεωργία και την κτηνοτροφία, που δύσκολα κάλυπταν τις ανάγκες των κατοίκων. Το ορεινό έδαφος και η έλλειψη των απαραίτητων για τον βιοπορισμό των κατοίκων του χωριού ανάγκασαν τον ανδρικό πληθυσμό να στραφεί προς τα τεχνικά επαγγέλματα από τα πολύ παλιά χρόνια. Οι γεωργικές και κτηνοτροφικές ασχολίες βάρυναν κυρίως τις γυναίκες και τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας.

Χειμωνιάτικα τοπία στους Χιονιάδες (romiazirou.blogspot.com)

Μοναδικοί πετράδες, εξαίσιοι μαραγκοί, χαρισματικοί ζωγράφοι οι κάτοικοι των Χιονιάδων κληροδότησαν μια σπάνιας αξίας πολιτιστική κληρονομιά που εκπλήσσει και σήμερα όποιον έρχεται σε επαφή μαζί της. Η μακροχρόνια αποδημία του ανδρικού πληθυσμού κατέστη αναγκαία για τη συντήρηση των οικογενειών τους, πίσω στο χωριό. Οι απόδημοι δεν ξεχνούσαν τον τόπο τους. Δημιούργησαν Αδελφότητες και συνεισέφεραν στην οικονομία του μικρού χωριού και στα έργα της κοινότητας.

Πλαγιές της κορυφής του Γράμμου (Τσούκα Πέτσικ, 2.520 μ.), που έζησαν τον εμφύλιο πόλεμο (1946-1949)

Οι Χιονιάδες ήταν από τα πρώτα χωριά της μεθορίου, που δέχτηκαν την εισβολή των ιταλικών στρατευμάτων το 1940. Κατά τον εμφύλιο πόλεμο, του οποίου το επίκεντρο ήταν ο Γράμμος, οι Χιονιάδες βρέθηκαν πάλι στη δίνη των εξελίξεων και έγιναν το πέρασμα για την αναγκαστική αποδημία άμαχου, κυρίως, πληθυσμού της περιοχής προς την Αλβανία και τις ανατολικές χώρες. Τότε το χωριό αποδυναμώθηκε πληθυσμιακά και την περίοδο της εσωτερικής μετανάστευσης άρχισε να μειώνεται ακόμη περισσότερο ο αριθμός των κατοίκων του, ακολουθώντας τη μοίρα όλων των απομακρυσμένων από τα αστικά κέντρα ορεινών περιοχών της πατρίδας μας. Σήμερα το χωριό είναι κυρίως τόπος θερινής διαμονής των Χιονιαδιτών, που έχουν μόνιμες κατοικίες στις πόλεις. Λίγοι κάτοικοι διαμένουν περισσότερους μήνες στο χωριό.

Χειμώνας στους Χιονιάδες (romiazirou.blogspot.com)

Το μέγα θαύμα των μικρών Χιονιάδων

Χιονιάδες (romiazirou.blogspot.com)

Σκαρφαλωμένοι στις δασοβριθείς κλιτείς του Γράμμου, σχεδόν κάτω από την κορφή του βουνού, οι Χιονιάδες υπήρξαν για αιώνες, η κορωνίδα των εικαστικών κέντρων λαϊκής ζωγραφικής της Ηπείρου. Όπως σημειώνει ο ομότιμος Καθηγητής Λαογραφίας Μ.Γ. Μερακλής, «Στον παραδοσιακό αγροτικό κόσμο λειτούργησε μια διαδικασία μεταστοιχείωσης αντικειμενικών όρων στέρησης σε όρους δημιουργίας ενός πολιτισμού, που διακρίνεται από μιαν ανεπανάληπτη αισθητική. Από έναν σκληρό βιοτικό μόχθο άνθιζαν απαράμιλλα κατορθώματα της τέχνης, τόσο στενά, εξ άλλου, συνδεδεμένης με τη ζωή, ώστε η ίδια η ζωή (η σκληρή, η στερημένη και καθυστερημένη) να περιέχει οργανικά και μιαν έκτακτη καλλιτεχνική διάσταση».

Ο ιερός ναός Αγίου Αθανασίου Χιονιάδων (romiazirou.blogspot.com)

Κατά τον Ευριπίδη Σούρλα, «Η Ξυλογλυπτική με την Αγιογραφία αποτελούν τις δύο καλλιτεχνικές προβολές, που σημείωσαν μια ξεχωριστή και χτυπητή άνθηση στην Επαρχία της Κόνιτσας. Είναι τα δύο διαμάντια μαζί με τη λαϊκή αρχιτεκτονική, που άνθισε επίσης και αυτή στα χώματα εκείνα». Πράγματι, η ξυλουργική και ξυλογλυπτική φέρονται άμεσα συνδεδεμένες με τη διακοσμητική και τη λαϊκή ζωγραφική, όπως αποφαίνεται με απόλυτο τρόπο και ο παπα-Γιώργης Παΐσιος: «Ουδείς Χιονιαδίτης υπήρξε κατά τα παλαιότερα έτη ξυλουργός χωρίς να γνωρίζει και τη χρωματική και διακοσμητική τέχνη, η οποία με τον χρόνο εξέλιπε».

Πλαγιές του Γράμμου γύρω από τους Χιονιάδες (romiazirou.blogspot.com)

Οι άνθρωποι εκείνοι δημιουργούσαν έναν πολιτισμό, που υπερέβαινε κατ’ αρχήν τις δυνατότητές τους. Ίσως γιατί είχε ως βάση της δημιουργίας του το αίσθημα της συλλογικότητας και γιατί έτσι ήταν σεμνός και βαθύτατα δημοκρατικός. Αξιοσημείωτο είναι ότι Χιονιαδίτες ζωγράφοι, που υπέγραφαν τα έργα τους, ανέγραφαν τα ονόματα όλων των συνεργατών, ιεραρχικά, ανάλογα με τη συμβολή του καθενός. Έτσι, οι Χιονιάδες, ένα από τα πιο μικρά χωριά της επαρχίας της Κόνιτσας, έγιναν ο τόπος όπου γράφτηκε ένα από τα πιο λαμπρά κεφάλαια της λαϊκής μας ζωγραφικής. Εξήντα πέντε (65) Χιονιαδίτες ζωγράφους παρουσίασε στο γνωστό βιβλίο του στις αρχές της δεκαετίας του 1980 ο Κίτσος Μακρής, ενώ σήμερα, με βάση νεώτερες έρευνες, είναι γνωστοί πολλοί περισσότεροι.

Οι Χιονιαδίτες ζωγράφοι

Αντιπροσωπευτικό δείγμα Χιονιαδίτικης αγιογράφησης σε εκκλησία της Κόνιτσας

«Χιονιάδες» ονομάζονταν οι μεταφορείς πιεσμένου χιονιού από σκιερές ορεινές τοποθεσίες που «χόρταιναν την πολιτεία το καλοκαίρι χιόνια». Η μεταφορά χιονιού από διάφορες περιοχές δεν περιοριζόταν μόνο προς τις πολιτείες της Ηπείρου και τα κονάκια των πλούσιων Τούρκων, αλλ’ έφτανε ως την Κέρκυρα όπου «κομίζουν χιόνια με το πλοίο και πίνουν οι άρχοντες και ευγενείς Κερκυραίοι τες λεϊμονάδες και λοιπά καταψυκτικά και δροσιστικά ποτά».

Εκτός από τους κατοίκους της Πρεμετής, των βουνών της Λιακουριάς και της Χειμάρρας και οι κάτοικοι των Χιονιάδων ασχολούνταν με το ιδιότυπο αυτό είδος εμπορίου, ίσως μάλιστα σε μεγαλύτερο ποσοστό, γι’ αυτό και το χωριό τους πήρε το όνομα Χιονιάδες. Οι άνδρες υποχρεώθηκαν ωστόσο, όπως είδαμε, να στραφούν -με τις αναγκαστικές μετακινήσεις τους από το χωριό- προς τα «τεχνικά» επαγγέλματα. Η ζωγραφική αναδείχθηκε σε κορυφαίο τέτοιο επάγγελμα. Η διακόσμηση εκκλησιών και αρχοντόσπιτων -θρησκευτική και κοσμική τέχνη συγχρόνως- αναδείχθηκε έτσι σε πρωτοπόρο έργο, που χαρακτηρίζει τη λαϊκή ζωγραφική της περιόδου εκείνης, η οποία συμπίπτει με την περίοδο της ανερχόμενης αστικής τάξεως και του νεοελληνικού Διαφωτισμού. Οι ζωγράφοι των Χιονιάδων δεν ακολούθησαν τη συντεχνιακή επαγγελματική οργάνωση άλλων τεχνιτών της εποχής, αλλά συνέχισαν το χωρισμό τους σε φάρες, δηλαδή σε κοινωνικές ομάδες που στηρίζονταν στην κοινότητα καταγωγής τους από τη μεριά του πατέρα.

Έτσι, η ζωγραφική τέχνη στους Χιονιάδες ασκήθηκε στη βάση της οικογενειακής επαγγελματικής ενασχόλησης. Οι ανάγκες απαιτούσαν τα νεώτερα μέλη της οικογένειας να μαθητεύουν κοντά στους έμπειρους συγγενείς τους. Οι μαθητευόμενοι ζωγράφοι ακολουθούσαν το συνεργείο των συγγενών τους από μικρή ηλικία. Τους βοηθούσαν ασχολούμενοι με τις δευτερεύουσες εργασίες και παράλληλα μαθήτευαν κοντά τους. Ξεκινούσαν από βοηθητικές δουλειές, όπως το τρίψιμο των χρωμάτων πάνω στο μάρμαρο («τριβίδι») και η προετοιμασία των επιφανειών. Ύστερα προχωρούσαν στο γέμισμα ομοιόχρωμων επιφανειών επάνω στο λευκό σχέδιο (ουρανός, φορεσιές, έδαφος) και σταδιακά, αναλάμβαναν περισσότερο υπεύθυνες εργασίες, ώσπου, ώριμοι πια, έφθαναν στη σχεδίαση και στο ζωγράφισμα λεπτομερειών (προσώπων, πτυχώσεων, κεντιδίων κ.ά.).

Ανάλογα με τον βαθμό εξέλιξής τους στη ζωγραφική, οι νεώτεροι συχνά γίνονταν συνεργάτες των μεγαλυτέρων και τους διαδέχονταν ή έκαναν δικά τους συνεργεία με τον ίδιο τρόπο. Η ποσότητα της εργασίας και η ανάγκη για γρηγορότερη διεκπεραίωση υπεδείκνυαν και τη σύνθεση των οικογενειακών, κατά βάση, συνεργείων, στα οποία ορισμένες φορές έπαιρναν συνεργάτες και μαθητές εκτός του στενού οικογενειακού περιβάλλοντος. Είναι γνωστή από κτητορική επιγραφή η συνεργασία έως πέντε ατόμων σε αγιογράφηση ναού.

Χιονιάδες (romiazirou.blogspot.com)

Η μεγαλύτερη οικογένεια ζωγράφων ήταν οι Πασχαλάδες. Οι απόγονοί τους αποτέλεσαν τους δύο κλάδους, των Ζωγραφαίων (κάποιοι από τους οποίους διατήρησαν το όνομα Πασχάλης) και των Ζωγραφαίων – Τσατσαίων. Άλλη οικογένεια ζωγράφων ήταν των Παπακωστάδων ή Μαρινάδων, οι οποίοι είχαν συγγενικούς δεσμούς με την οικογένεια των Ζωγραφαίων. Αργότερα υπήρξαν και άλλες οικογένειες που ανέδειξαν ζωγράφους, όπως οι Καραγιανναίοι και οι Βουραίοι, ενώ είναι γνωστοί και άλλοι ζωγράφοι με άλλα επώνυμα, οι οποίοι μαθήτευσαν κοντά σε ζωγράφους των μεγάλων οικογενειών, έχοντας όλοι σχεδόν κάποια συγγένεια μεταξύ τους. Ως πιο αξιόλογους Χιονιαδίτες ζωγράφους μπορούμε να αναφέρουμε τον Κώνστα Θεοδόση (1747), τους Κωνσταντίνο και Μιχαήλ Μιχαήλ (1770), τον Παγώνη Κωνσταντή (1802), τον Γεώργιο ή Τζώτζο Ζωγράφο (1812) και τους γιους του Ζήκο (1822) και Ματθαίο (1838), τον Αναστάσιο Παπακώστα – Μαρινά (1856) και τους γιους του Χριστόδουλο (1857-1932) και Θωμά (1864-1930) κ.ά.

Το επάγγελμα έδινε στους Χιονιαδίτες ζωγράφους οικονομική άνεση που τους επέτρεπε να ζουν με αρχοντιά. Μερικοί από αυτούς είχαν τη δυνατότητα να σπουδάσουν τα παιδιά τους, παρ’ όλο που είχαν πολυμελείς οικογένειες. Από τα μέσα του 19ου αιώνα οι Χιονιαδίτες ζωγράφοι ανεβαίνουν κοινωνικά και αρχίζουν να παίρνουν αξιώματα στο χωριό. Από το μικρό ορεινό χωριό των Χιονιάδων ξεκινάει ένας μεγάλος αριθμός ζωγράφων. Ο Γεώργιος Παΐσιος αναφέρει 31 ονόματα και 251 επιγραφές. Σε 101 χωριά και πολιτείες εξαπλώνεται το εξακριβωμένο έργο των Χιονιαδιτών ζωγράφων. Μερικοί από τους ζωγράφους, όταν έβρισκαν συνθήκες μόνιμης εργασίας σε μια περιοχή έμεναν εκεί οριστικά, παντρεύονταν ντόπιες κοπέλες, έκαναν παιδιά και θεωρούσαν τον εαυτό τους «πολιτογραφημένο» στην καινούργια τους πατρίδα.

Χαρακτηριστικά της χιονιαδίτικης ζωγραφικής

Η περίπτωση της χιονιαδίτικης ζωγραφικής εντάσσεται στο γενικότερο φαινόμενο της εξειδίκευσης ορισμένων χωριών σε κάποιον χειροτεχνικό τομέα, απόρροια της ένδειας άλλων πόρων διαβίωσης. Η ζωγραφική αναπτύχθηκε παράλληλα με τις άλλες τέχνες (λιθοδομία, ξυλογλυπτική κ.ά.), και ήταν αυτή που έκανε ευρύτερα γνωστό το χωριό των Χιονιάδων. Οι Χιονιαδίτες ζωγράφοι περιφέρονταν στα χωριά της περιοχής, αλλά και σε μακρινότερα μέρη της Ηπείρου, φθάνοντας μέχρι και τη Βόρειο Ήπειρο, τη Μακεδονία, το Άγιον Όρος, τη Θεσσαλία και τις γειτονικές χώρες, όπου ζωγράφιζαν ναούς και διακοσμούσαν αρχοντικές κατοικίες.

Χριστός Παντοκράτωρ, έργο Χιονιαδίτη ζωγράφου (romiazirou.blogspot.com)

Ως κύριο εκφραστικό της μέσο η χιονιαδίτικη ζωγραφική έχει το χρώμα, αντίθετα προς τη γραμμικότητα της βυζαντινής παράδοσης. Ξεκινά από ένα καθαρά λαϊκό ύφος με έντονες βυζαντινές αναμνήσεις, περνάει βαθμιαία στο «βυζαντινοαναγεννησιακό», όπως το χαρακτήρισε νεότερος χιονιαδίτης ζωγράφος, πιο σωστά σε ένα κράμα παραδοσιακών με νεορωσικά και δυτικοευρωπαϊκά στοιχεία, για να καταλήξει σε μια προσπάθεια «λογιοσύνης» που κρατάει όμως αρκετή δροσιά και αλήθεια. Παράλληλη είναι η πορεία ολόκληρης σχεδόν της ανεπίσημης ελληνικής ζωγραφικής.

Η Πλατυτέρα των Ουρανών (romiazirou.blogspot.com)

Οι αρχές της χιονιαδίτικης οικογενειακής ζωγραφικής παράδοσης δεν είναι γνωστές. Η πρώτη υπογεγραμμένη και χρονολογημένη εικόνα, στα 1747, είναι ο Άγιος Γεώργιος, στον ιερό ναό Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη Βούρμπιανη, διά χειρός Κώνστα εκ κώμις Χιωνηάδες. Σε γραπτό κείμενο διασώζεται χρονολογία εικόνας ανυπόγραφης του 1744. Ακόμη υπάρχει παλαιότερη εικόνα του Αγίου Αθανασίου, έργο που μπορεί να αποδοθεί στο τέλος του 16ου ή στις αρχές του 17ου αιώνα. Η παλαιότερη χρονολογημένη επιγραφή, με το όνομα των Χιονιαδιτών Κωνσταντίνου και Μιχαήλ Μιχαήλ, που διασώζεται σε τοιχογραφία, είναι του 1770 και βρίσκεται στην ιερά Μονή Άβελ της Βήσσανης.

Το τέμπλο του Ι.Ν. Αγ. Νικολάου στο Τσεπέλοβο Ιωαννίνων, δείγμα Χιονιαδίτικης τέχνης

Η χιονιαδίτικη ζωγραφική ασκήθηκε σε διάστημα πλέον των δυόμιση αιώνων, γι’ αυτό δεν έχει ενιαίο ύφος, αλλ’ ακολουθεί τα αισθητικά πρότυπα της εποχής. Τα παλαιότερα έργα υπάγονται στην ύστερη φάση της μεταβυζαντινής τέχνης. Ο 19ος αιώνας κυριαρχείται από τη λαϊκότροπη ζωγραφική και προς το τέλος του αιώνα και τις αρχές του 20ού επικρατεί η δυτικότροπη ζωγραφική.

Ο Άγιος Νεομάρτυς Γεώργιος Ιωαννίνων (huffingtonpost.gr)

Τα αρχοντικά που ζωγράφισαν οι Χιονιαδίτες ζωγράφοι βρίσκονται κυρίως στα Ζαγοροχώρια, περιοχή που γνώρισε μεγάλη ακμή τον 18ο και τον 19ο αιώνα, κυρίως λόγω της μετανάστευσης μεγάλου μέρους του ανδρικού πληθυσμού των χωριών. Οι τοιχογραφημένοι ναοί αποτελούν το μεγαλύτερο και ίσως το σημαντικότερο τμήμα της χιονιαδίτικης ζωγραφικής. Πολλοί ναοί είναι κατάγραφοι και η ποιότητα των τοιχογραφιών είναι τέτοια, ώστε ν’ αποτελούν σπουδαία μνημεία για τη νεοελληνική λαϊκή τέχνη. Δυστυχώς, πολλοί από τους ναούς αυτούς υφίστανται σήμερα τη φθορά του χρόνου και της εγκατάλειψης, χωρίς να συντηρούνται και να προστατεύονται.

Χιονιαδίτικη τέχνη στον διάκοσμο ιερών ναών στο Πληκάτι Ιωαννίνων (δεξιά και αριστερά) και στην Κοζάνη (κέντρο)

Πλήθος φορητών εικόνων χιονιαδίτικης τέχνης υπάρχουν διάσπαρτες σε πολλούς ναούς που βρίσκονται σε πολλές περιοχές της χώρας μας. Στις κτητορικές επιγραφές των ναών αναγράφονταν όλα τα ονόματα των συντελεστών της εικονογράφησης και κατόπιν ο τόπος καταγωγής τους με διάφορους τρόπους, όπως π.χ.: «Εκ Χιονιάδων», «Από χωρίον Χιονιάδες», «Εκ κώμης Χιονιάδες επαρχίας του Αγίου Βελλάς» κ.ά. Επιγραφές αναθηματικές υπήρχαν και σε πολλά ζωγραφισμένα αρχοντικά, καθώς και σε ορισμένα ξυλόγλυπτα τέμπλα.

Ο Ρήγας του Χιονιαδίτη ζωγράφου Θανάση Παγώνη (huffingtonpost.gr)

Η πατροπαράδοτη τέχνη της ιστόρησης των ιερών ναών γινόταν με τη μέθοδο «εφ’ υγροίς» ή αλλιώς της νωπογραφίας, δηλαδή της ζωγραφικής σε φρεσκοσοβατισμένο τοίχο με χρώματα φυσικής προέλευσης σε μορφή σκόνης. Η ζωγραφική φορητών εικόνων σε ξύλο γινόταν με τα ίδια χρώματα, αλλά με την προσθήκη αυγού ως συνδετικής ύλης. Αργότερα, στην τοιχογραφία και τη φορητή εικόνα χρησιμοποιήθηκε και η τεχνική της ελαιογραφίας και ως επιφάνεια εργασίας και ο μουσαμάς.

Το τέμπλο του Ι.Ν. Αγ. Δημητρίου Άνω Πεδινών (epirusexplorer.gr)

Η πορεία των εργασιών άρχιζε από την ετοιμασία του τοίχου με τοποθέτηση επιχρίσματος ασβέστη και προχωρούσε στην άμεση σχεδίαση και το γρήγορο χρωμάτισμα -για να προλάβουν το στέγνωμα του ασβέστη, η κρούστα του οποίου σταθεροποιούσε τα χρώματα. Στα τελειώματα, που γίνονταν σε στεγνό σοβά, χρησιμοποιούσαν κόλλες. Στον καταμερισμό της εργασίας τον κύριο ρόλο έπαιζαν οι δυνατότητες του καθενός. Οι βοηθοί κάλυπταν με χρώματα τον «κάμπο», δηλαδή το φόντο και πρόπλαθαν τις απλές επιφάνειες, οι έμπειροι ζωγράφιζαν τα κτήρια, τα φορέματα, τα τοπία και ο Πρωτομάστορας ζωγράφιζε τα πρόσωπα και συμπλήρωνε τις λεπτομέρειες, ενώ είχε και τη γενική επίβλεψη του έργου.

Λεπτομέρεια του τέμπλου του Ι.Ν. Αγ. Δημητρίου Άνω Πεδινών (epirusexplorer.gr)

Στις παλαιότερες τοιχογραφίες ακολουθείται ο καθιερωμένος εικονογραφικός κύκλος. Από τις αρχές του 19ου αιώνα υπάρχει σχετικά μεγαλύτερη ελευθερία στην επιλογή των θεμάτων και εισάγονται πολλές διδακτικές και παραινετικές προς τους πιστούς παραστάσεις, ενώ τοπία, ανθέμια και άλλα διακοσμητικά στοιχεία πλαισιώνουν το καθιερωμένο εικονογραφικό πρόγραμμα. Η συνύπαρξη πολλών συνεργείων ζωγράφων την εποχή αυτή έχει ως αποτέλεσμα και τη συνύπαρξη για λίγο διαφορετικών τεχνοτροπιών, μέχρι να κυριαρχήσει το ύφος της νεότερης. Προς το τέλος του αιώνα περιορίζεται η διακόσμηση και δίνεται έμφαση στη ρεαλιστική απόδοση των παραστάσεων.

«Χιονιαδίτης είσαι; Ζωγράφος είσαι!»

Με γνήσιες επιρροές από τη λεγόμενη ηπειρωτικο-θηβαϊκή σχολή, τη ρωσική αγιογραφία του Αγίου Όρους, αλλά και με επιδράσεις από τη δυτικοευρωπαϊκή και αναγεννησιακή Τέχνη, τη χαλκογραφική και λιθογραφική, με ένα συγκερασμό, τέλος (στον οποίο «ακουμπούσε» η δημιουργική τους προσπάθεια) πηγαίου λαϊκού ύφους και συγκρατημένης, πλην πρόδηλης «λογιοσύνης», οι χιονιαδίτες ζωγράφοι επιβλήθηκαν στη συλλογική μνήμη ως μια ξεχωριστή περίπτωση πολιτισμού στη χώρα μας, στην ευρύτερη εικαστική του εκδοχή. Τόσο είχε απλωθεί η φήμη και η καλή τους επίδοση, ώστε από παλιά ήταν γνωστή η φράση: «Χιοναδίτης είσαι; Ζωγράφος είσαι!».

Σπουδαίες αγιογραφίες Χιονιαδιτών ζωγράφων (romiazirou.blogspot.com)

Οι λαϊκοί τούτοι δημιουργοί δεν περιορίστηκαν μόνο στην αγιογραφία και τις φορητές εικόνες, πάνω στις οποίες δούλευαν τον καιρό του χειμώνα ψηλά στους Χιονιάδες, μα με τον χαρισματικό χρωστήρα τους συγχρόνως απασχόλησαν και άλλες πτυχές της ζωγραφικής: την προσωπογραφία και το τοπίο, τη διακόσμηση, τη νεκρή φύση κ.ά.

Αγιογραφίες από τον Άγιο Αθανάσιο Χιονιάδων (romiazirou.blogspot.com)

Με τις αρχές του καλοκαιριού οι Χιονιαδίτες ζωγράφοι ξεχύνονταν, οργανωμένοι σε μπουλούκια με συγγενική κυρίως βάση, προς τον ηπειρωτικό και θεσσαλικό χώρο και αναλάμβαναν την ιστόρηση ναών και μοναστηριών στις πόλεις και στα χωριά. Τοιχογραφίες των χιονιαδιτών ζωγράφων, πέρα από τις πλούσιες και συχνά ενδιαφέρουσες ιστορήσεις τους σε πολλές εκκλησίες, βρίσκουμε έτσι σε αρχοντικά του Ζαγορίου, της Θεσσαλίας, της Μακεδονίας και αλλού. Στον χειμωνιάτικο ωστόσο αποκλεισμό, στη γενέτειρά τους, οι χιονιαδίτες καλλιτέχνες σφυρηλάτησαν τα έργα τους με γνήσιο πάθος! Πάνω στους ανεξιχνίαστους «δρόμους» των μικρών τους κάδρων, αποτύπωσαν τη μοναδική Τέχνη τους και σάρκωναν ανεξίτηλα τα μουχρά τους συναισθήματα.

Κοπέλες των Χιονιάδων με την παραδοσιακή ενδυμασία τους (romiazirou.blogspot.com)

Από τις ημερομηνίες στις κτητορικές επιγραφές των ναών, γνωρίζουμε ότι οι Χιοναδίτες ζωγράφοι, που έκαναν τοιχογραφίες, δούλευαν όλο τον χρόνο, κυρίως όμως από την άνοιξη ως το φθινόπωρο. Το υπόλοιπο διάστημα, λόγω του χειμώνα, έμεναν στο χωριό, όπου ζωγράφιζαν φορητές εικόνες και μουσαμάδες, διακοσμούσαν κασέλες, ετοίμαζαν χρώματα τρίβοντάς τα με το τριβείο, έκαναν δηλαδή τις εργασίες που μπορούσαν να ασκήσουν σε ένα από τα δωμάτια της κατοικίας τους, το οποίο χρησιμοποιούσαν ως εργαστήριο. Όταν ήταν ανάγκη έκαναν εργαστήρια και στον τόπο εργασίας τους, όπου έμεναν για μεγάλα χρονικά διαστήματα και καμιά φορά, μόνιμα, όπως ο Παγώνης στη Δράκια Πηλίου.

Έργα Χιονιαδίτικης ζωγραφικής τέχνης

Λεπτομέρεια Χιονιαδίτικης τοιχογραφίας (epirusgate.blogspot.gr)

Εκτός του εκκλησιαστικού χώρου, έργα Χιονιαδιτών ζωγράφων συναντώνται σε πολλές αρχοντικές κατοικίες στα χωριά του Ζαγορίου και στο Πήλιο, όπου φιλοτεχνήθηκαν τοιχογραφίες με ανθέμια, τοπία, παραστάσεις, νεκρές φύσεις, ανασηκωμένα παραπετάσματα και άλλα θέματα, ενώ πλούσιος είναι και ο φυτικός κυρίως διάκοσμος με λουλούδια κλαδιά, ανθοδοχεία, πλαισιωμένα με μπαρόκ διακοσμητικά στοιχεία.

Ανάλογα διακοσμητικά θέματα με αυτά των Χιονιαδιτών ζωγράφων υπάρχουν και σε ζωγραφιές σπιτιών, που έγιναν την ίδια περίπου εποχή, σε διάφορα μέρη κυρίως της βόρειας Ελλάδας, όπως στην Καστοριά, τη Σιάτιστα, στην Εράτυρα – Σέλιτσα, στα Αμπελάκια Θεσσαλίας και αλλού.

Λεπτομέρειες έργων Χιονιαδιτών ζωγράφων (inepirus.gr)

Ο συγκερασμός ανατολίτικων και δυτικών διακοσμητικών στοιχείων, βυζαντινών, αναγεννησιακών, μπαρόκ, ροκοκό και αργότερα νεοκλασικών, που ήταν συνηθισμένος και χαρακτήριζε το ζωγραφικό ύφος της εποχής, συναντάται και στις γειτονικές βαλκανικές χώρες. Αξιόλογες είναι και μερικές προσωπογραφίες με λάδι σε μουσαμά που έχουν διασωθεί, καθώς και σχέδια με μολύβι ή και με χρώμα.

Λεπτομέρεια έργου χιονιαδίτη ζωγράφου (epirusgate.blogspot.gr)

Στα σημαντικότερα έργα Χχιονιαδιτών ζωγράφων, που καλύπτουν και την εκκλησιαστική και την κοσμική ζωγραφική, έχουν ενδεικτικά καταγραφεί, μεταξύ άλλων: 1) Η Παναγιά η Βρεφοκρατούσα με τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, του Αθανασίου Παγώνη. 2) Ο Νεομάρτυρας Γεώργιος των Ιωαννίνων με φουστανέλα και φωτοστέφανο, ζωγραφισμένος από τον Ζήκο Μιχαήλ, τον Ιανουάριο του 1838. 3) Ο Άγιος Αθανάσιος, από την ομώνυμη εκκλησία των Χιονάδων. 4) Άλλες μορφές αγίων και αγγέλων, από τον Άγιο Δημήτριο Νεοχωρίου Πηλίου. 5) Η προσωπογραφία του Ρήγα Φεραίου, από τον Αθ. Παγώνη, τοιχογραφία από το σπίτι του Σαραβάνη, στα Δράκια Πηλίου και άλλα κοσμικά θέματα. Κυρίως, φυσικά μοτίβα που στόλιζαν τους τοίχους αρχοντικών στο Πήλιο και το Ζαγόρι, πρέκια τζακιών και παλιές διακοσμητικές κασέλες. 6) Η τοιχογραφία του Κωνσταντίνου Παπακώστα – Μαρινά, στο σπίτι του Ράδου στο Τσεπέλοβο, με θέμα: «Οι γάμοι του Ναπολέοντα» (μέσα 19ου αιώνα).

Εσωτερικό αρχοντικού (romiazirou.blogspot.com)

Ξυλόγλυπτες και ζωγραφιστές κασέλες

(inepirus.gr)

Οι ξυλουργοί, όπως και οι υπόλοιποι μαστόροι της οικοδομής και οι λαϊκοί ζωγράφοι, περιφέρονταν όπως είδαμε σε όλη τη βορειοδυτική Ελλάδα, στην Ήπειρο, αλλά και σε πολλά άλλα μέρη, και αναλάμβαναν κάθε είδους ξυλουργική εργασία, όπως ταβάνια κατοικιών και ναών, πόρτες, ντουλάπες, σκάλες κ.ά. Οι καλύτεροι από αυτούς σκάλιζαν και τέμπλα ναών, αρχιερατικούς θρόνους, άλλες σκαλιστές ξυλοκατασκευές και νυφιάτικες κασέλες. Οι κασέλες ή καρσέλες ή σεντούκια ήταν από τα κύρια έπιπλα -χρηστικού και διακοσμητικού χαρακτήρα- του παλαιού σπιτιού, που συχνά οι Χιονιαδίτες ζωγράφοι εκλήθησαν να στολίσουν με τον χρωστήρα τους.

(epirusgate.blogspot.gr)

Από τις παραδοσιακές κασέλες, που έχουν σωθεί σε παλαιές οικίες ή Μουσεία, γνωστότερες είναι οι Σκυριανές, οι Λεσβιακές, οι Βορειοελλαδίτικες και άλλες, για τις οποίες δεν υπάρχει σχετική βιβλιογραφία. Κατά τον Κώστα Σκούρτη, «Τα θέματα στις ζωγραφισμένες κασέλες είναι κυρίως φυτικά, όπως κλαδιά, λουλούδια, βάζα και ανθοδέσμες.

(romiazirou.blogspot.com)

Στη διακοσμητική σύνθεση υπάρχει ένα κεντρικό θέμα, π.χ. ροζέτα με άνθη, ανθοδοχείο ή ζωγραφισμένη μορφή και γύρω περιπλέκονται κλαδιά με ρόδα, φύλλα, αστερίσκοι, ροδέλες, που κρέμονται από τα κλαδιά με τρόπο που θυμίζει τα απλωμένα από κορυφές κτηρίων υφάσματα που συνθέτουν τις παραστάσεις των βυζαντινών εικονογραφιών. Και ο υπόλοιπος φυτικός διάκοσμος των κασελών συναντάται σε διακοσμημένα τμήματα τοιχογραφιών, ενώ παρόμοια άνθη υπάρχουν ως κεντήματα σε άμφια ιεραρχών και σε υφάσματα. Τα άνθη, για παράδειγμα, που ζωγράφισε ο Σωκράτης Ζωγράφος στο ένδυμα του Αγίου Βησσαρίωνα στην Κοίμηση της Θεοτόκου στην Καμπή Άρτας ζωγραφίστηκαν σε διάφορες κασέλες από τον ίδιο στους Χιονιάδες και αλλού».

(epirusgate.blogspot.gr)

Ο Άγιος Αθανάσιος στους Χιονιάδες

Ο Άγιος Αθανάσιος Χιονιάδων (romiazirou.blogspot.com)

O κεντρικός ναός των Χιονιάδων είναι ένας τυπικός ηπειρώτικος ναός του 19ου αιώνα. Ο παλαιότερος ναός ανακαινίστηκε το 1866, οπότε κατασκευάστηκε καινούργιο τέμπλο. Ο προϋπάρχων ναός πιθανότατα ήταν κτίσμα περίπου του 1755. Ήταν εικονογραφημένος και διακοσμημένος από Χιονιαδίτες ζωγράφους, με φυτικά θέματα, στο τέμπλο ή στην οροφή, όπως φαίνεται από ζωγραφισμένα κομμάτια ξύλου που βρέθηκαν στη στέγη του ναού. Οι εικόνες του Ματθαίου Γεωργίου επιζωγραφίστηκαν αργότερα στα πρόσωπα από τους Μαρινάδες αδελφούς, κάτι που τότε εθεωρείτο φυσικό και γινόταν συχνά από τους Χιονιαδίτες ζωγράφους, ως «φρεσκάρισμα» της παλαιάς και μαυρισμένης ζωγραφικής, με αποτέλεσμα να αλλοιωθούν πολλές παλαιές και σπάνιες εικόνες. Στη βόρεια πλευρά του ναού, οι τοιχογραφίες του ζωγράφου Μιχαήλ Κωνσταντίνου καταστράφηκαν με την επισκευή του τοίχου.

Χιονιάδες (romiazirou.blogspot.com)

Από τις τοιχογραφίες του ναού διασώθηκαν μόνο μια σειρά ολόσωμων αγίων στη νότια πλευρά και στο ιερό, η Πλατυτέρα και οι Ιεράρχες. Τα τμήματα αυτά ζωγραφίστηκαν σε δύο φάσεις από τον Χριστόδουλο Παπακώστα – Μαρινά το 1888, και από τον ίδιο και τον αδελφό του Θωμά Παπακώστα – Μαρινά το 1915. Τα δύο αυτά τμήματα δείχνουν καθαρά την εξέλιξη της τέχνης των δύο σημαντικών καλλιτεχνών. Η εξέλιξη αυτή αφορά όχι μόνο την πείρα και την τριβή τους με τη δουλειά, αλλά και την αλλαγή στην αισθητική και στα πρότυπα της εποχής καθώς και τις αλλαγές στα υλικά ζωγραφικής. Η ζωγραφική των Βαυαρών δασκάλων στην Ελλάδα, η ρωσική νεοναζαρινή σχολή και η καθιέρωση του φυσιοκρατικού ύφους στην εικονογραφία του Αγίου Όρους έβαλαν τη σφραγίδα τους και στο έργο των Μαρινάδων αδελφών.

Χιονιάδες (romiazirou.blogspot.com)

Η προσπάθεια των ζωγράφων, ώστε κάθε πρόσωπο αγίου να είναι και μια ιδιαίτερη προσωπογραφία καθώς και οι ενδυμασίες να είναι απόλυτα ρεαλιστικές, είναι εμφανής. Από τους δύο αδελφούς, ο Θωμάς ειδικευόταν στα πρόσωπα και ο Χριστόδουλος στα φορέματα, όπως διηγούνται παλαιότεροι χωριανοί τους. Από το χέρι λοιπόν του έμπειρου και ταλαντούχου Θωμά έχουμε εξαιρετικά πορτραίτα θρησκευτικής ζωγραφικής. Γι’ αυτό θεωρούμε πως ο ναός του Αγίου Αθανασίου, παρά τις λίγες τοιχογραφίες του, είναι χώρος που μπορεί να θαυμάσει κανείς το έργο των αδελφών Χριστοδούλου και Θωμά Παπακώστα – Μαρινά και να δει έργα διαφόρων ακόμα σημαντικών Χιονιαδιτών ζωγράφων.

Ο Άγιος Νικόλαος και τα παρεκκλήσια

(romiazirou.blogspot.com)

Ο Άγιος Νικόλαος Χιονιάδων είναι σήμερα ένα μικρό παρεκκλήσι κοντά στο νεκροταφείο του χωριού. Παλαιότερα ήταν η εκκλησία του τρίτου συνοικισμού του χωριού, ο οποίος δεν υπάρχει σήμερα, ενώ διασώζεται και η παράδοση πως ήταν ο παλαιός κεντρικός ναός του χωριού. Ο ναός αυτός ήταν τοιχογραφημένος, αλλά από τις πολλές επισκευές διασώθηκαν ελάχιστα σπαράγματα στην Πρόθεση του Ιερού. Μια μικρή μορφή ενός αγίου, απομεινάρι παλαιάς τοιχογραφίας, εκτιμάται ότι ανάγεται στις αρχές του 17ου αιώνα. Οι εικόνες του ναού και των άλλων παρεκκλησίων έχουν αφαιρεθεί από τη θέση τους και φυλάσσονται σε ασφαλέστερο μέρος. Τα υπόλοιπα παλαιά παρεκκλήσια του χωριού τιμώνται στο όνομα της Παναγίας, της Αγίας Παρασκευής, του Προφήτη Ηλία και της Αγίας Τριάδας, που αποτελεί και το οστεοφυλάκιο του χωριού.

Το παλιό και το νέο σχολείο

Το παλαιό και το νέο σχολείο των Χιονιάδων (romiazirou.blogspot.com)

Στην πλατεία του χωριού υπάρχουν δύο πέτρινα κτήρια, τα οποία αποτέλεσαν το παλαιό και το νέο σχολείο του χωριού. Το κτήριο του παλαιού σχολείου χτίστηκε το 1905. Είναι ένα μικρό στενόμακρο κτήριο με ένα χαρακτηριστικό προεστώο στην είσοδό του, το οποίο αποτελείται από δύο πετρόχτιστους πεσσούς που στηρίζουν μικρό υπόστεγο με δίρριχτη στέγη και τριγωνικό αέτωμα. Το κτήριο, όταν χτίστηκε το νέο σχολείο, στέγασε τα γραφεία της κοινότητας και το καφενείο του χωριού. Το καινούργιο σχολείο χτίστηκε το 1911, σύμφωνα με την προτροπή του Μητροπολίτη Βελλάς και Κονίτσης Σπυρίδωνα, για να στεγάσει το Παρθεναγωγείο του χωριού, το οποίο λειτούργησε ξεχωριστά για λίγο και κατόπιν λειτούργησε ως το κοινό σχολείο του χωριού. Τα δύο σχολεία ανακατασκευάστηκαν για ν’ αποτελέσουν τους χώρους στέγασης και λειτουργίας του Μουσείου Χιονιαδιτών Ζωγράφων.

Χιονιάδες (romiazirou.blogspot.com)

Το Μουσείο Χιονιαδιτών Ζωγράφων

Το κτίριο του σχολείου του χωριού, το οποίο προορίζεται για τη στέγαση του Μουσείου των Χιονιαδιτών Ζωγράφων, θα διαμορφωθεί κατάλληλα, ενώ παράλληλα συλλέγονται ήδη έργα, σχέδια και ανθίβολα, έγγραφα, ζωγραφιστές κασέλες, εργαλεία και άλλα αντικείμενα των λαϊκών καλλιτεχνών του χωριού. Θα εκτεθούν σύμφωνα με τις σύγχρονες μουσειολογικές αντιλήψεις και με κατατοπιστικό τρόπο, κατόπιν σχετικής μελέτης του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης. O οραματισμός και η πρωτοβουλία για τη δημιουργία του Μουσείου ανήκει στο συνταξιούχο δάσκαλο Ευριπίδη Ζωγράφο.

Χιονιάδες (romiazirou.blogspot.com)

Οι σημερινοί Χιονιαδίτες έχοντας μεγαλώσει στους απόηχους της μεγάλης πολιτιστικής δημιουργίας των προγόνων τους, συνειδητοποιούν πως πρέπει να διασωθεί και να προβληθεί το καλλιτεχνικό έργο των Χιονιαδιτών ζωγράφων. Έτσι, συσπειρωμένοι στην Αδελφότητα και τον Πολιτιστικό Σύλλογο, εκδίδουν από το 1998 το περιοδικό «Εκ Χιονιάδων», το οποίο έχει ήδη αφήσει το στίγμα του στο χώρο της ευρύτερης λαογραφίας και της διερεύνησης της λαϊκής ζωγραφικής του τόπου μας. Έκδοση του περιοδικού μας αποτελεί και το λεύκωμα «Ξυλόγλυπτες και ζωγραφιστές κασέλες από τους Χιονιάδες της Ηπείρου». Προγραμματίζονται επίσης νέες εκδόσεις για την ιστορία και την παράδοση του χωριού.

Εκδόσεις για τη Χιονιαδίτικη ζωγραφική

Αντιπροσωπευτικά έργα Χιονιαδίτικης ζωγραφικής τέχνης

1. Το αρχοντικό Schwartz στα Αμπελάκια Θεσσαλίας

Γεννημένος το 1738, ο Γεώργιος Μαύρος Σβαρτς (το πλήρες και πραγματικό όνομα του οποίου είναι Γεώργιος Μαύρος Λάιος) καταγόταν από τη βλαχόφωνη Μοσχόπολη και δραστηριοποιήθηκε στα Αμπελάκια της Λάρισας, όταν επέστρεψε στην Ελλάδα, την οποία άφησε σε μικρή ηλικία, για να ζήσει αρχικά στη Γερμανία και αργότερα στη Βιέννη.

Εκεί ο Γεώργιος Μαύρος, εκπληρώνοντας το ρητό «το μήλο κάτω από τη μηλιά θα πέσει», ακολούθησε την επιχειρηματική πορεία του μεγαλέμπορα και βαφέα πατέρα του και απέκτησε το «ξενικό» όνομά του για να διευκολύνει τις εμπορικές του συναλλαγές. Οι συνεργάτες εκ του εξωτερικού τον «βάφτισαν» Σβαρτς, που σημαίνει μαύρος στα γερμανικά (schwartz). Βασική εμπορική δραστηριότητά του αποτέλεσε η εμπορία, και δη η εξαγωγή, νημάτων και στρατιωτικών στολών. Βασικές συναλλακτικές του χώρες ήταν η Αυστρία, όπου και διέμενε και η Γερμανία, ενώ προμηθευτής του ήταν τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας.

Το ριζάρι έφερε την ανάπτυξη

Στα Αμπελάκια αυτή την περίοδο μπαίνουν τα θεμέλια για τη δημιουργία ενός ισχυρού εμπορικού δικτύου με βασικό προϊόν προς εξαγωγή στην Ευρώπη τα νήματα. Τα νήματα όμως αυτά ξεχώριζαν για το έντονο κόκκινο χρώμα τους, το οποίο ωφείλετο στο φυτό ριζάρι (ερυθρόδανον) που ευδοκιμούσε στην περιοχή. Οι Αμπελακιώτες παραδειγματίστηκαν από τους γείτονές τους στη Μελίβοια, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν το ριζάρι, για να προσδίδουν ένα έντονο κόκκινο χρώμα στα νήματα. Το χρώμα αυτό, που έφερε την ονομασία «κόκκινο της Ανατολής», είχε την ιδιότητα να μην ξεθωριάζει. Υιοθετώντας αυτή την τεχνική οι Αμπελακιώτες ανοίγουν την πόρτα για τις αγορές της Ευρώπης. Πολύ γρήγορα έρχεται η εμπορική ανάπτυξη της περιοχής, ώστε σε μικρό χρονικό διάστημα και κατά τη δεκαετία 1750-1760, κάνουν την εμφάνισή τους οικογενειακού τύπου επαγγελματικές συντεχνίες (συντροφιές). Οι συντροφιές ήταν πέντε (5) και μία εξ αυτών ανήκε στον Σβαρτς.

Με την αύξηση όμως των παραγγελιών και την επακόλουθη καλλιέργεια ανταγωνισμού μεταξύ των συντεχνιών διαφάνηκε η αναγκαιότητα μιας κοινής πορείας. Έπειτα λοιπόν από πρωτοβουλία των αρχηγών των συντεχνιών συμφωνείται το 1778 η ένωση και των πέντε συντεχνιών και η από κοινού δράση τους. Η συνεργατική αυτή μορφή οργάνωσης, που αποτελείτο από τα 22 χωριά της περιοχής και έφερε το όνομα «Κοινή Συντροφιά και Αδελφότης των Αμπελακίων», θεωρείται η πρώτη υλοποιημένη προσπάθεια συνεταιριστικής δράσης στον κόσμο και η έμπνευσή της αποδίδεται σε μεγάλο βαθμό στον «ισόβιο» πρόεδρό της Γεώργιο Σβαρτς, με το εμπορικό σήμα του οποίου λειτουργούσε ο συνεταιρισμός.

Και παρ’ όλο που η δημιουργία ενός συνεργατικού σχηματισμού αποτελούσε τότε πρωτοπόρα κίνηση, η καινοτομία του προχώρησε κι άλλο. Έτσι, όλοι ανεξαιρέτως ήταν μέτοχοι συνεισφέροντας ο καθένας κατά το «έκαστος στο είδος του», ενώ υπήρχαν ανώτατα και κατώτατα ποσά κατάθεσης για ν’ αποφεύγεται η επικράτηση κάποιων.

Και η πρωτοπορία δεν σταματούσε εκεί, μιας και υπήρχαν διοικητικό συμβούλιο, γενική συνέλευση, καταστατικό, παρουσίαση και έλεγχος λογιστικών, απονομή κερδών, αυτό που σήμερα ονομάζεται εταιρική κοινωνική πολιτική και μια «επένδυση» στην καλλιέργεια και πολυπολιτισμική διάπλαση των μελών της.

Όλη αυτή η προσπάθεια τελικά απέδωσε διανέμοντας τα νήματα της Κοινής Συντροφιάς σε πολλές πόλεις, αλλά στην πορεία η Κοινή βγήκε εκτός τροχιάς με την ανάδυση διχονοιών μεταξύ των μελών και διαλύθηκε για πρώτη φορά μεταξύ 1790-1792.

Άνοδος και πτώση της συνεταιριστικής δράσης

Το αρχοντικό Σβαρτς στα Αμπελάκια Θεσσαλίας (faretra.info)

Μετά την πρώτη διάλυση του συνεταιρισμού θα ακολουθήσει ένα μικρό διάστημα «ανάρρωσης» κι έπειτα την ίδια χρονιά θα συνεχιστεί το συνεργατικό μοντέλο δίχως ωστόσο την προηγουμένη καθολική συμμετοχή, και άρα έχοντας απωλέσει τον κοινό προσανατολισμό του. Η Κοινή Συντροφιά θα επανέλθει, ωστόσο, στο προσκήνιο για να διαλυθεί ξανά έπειτα από διαφωνίες για τον τρόπο κατανομής των κερδών. Μάλιστα τέτοιες ήταν οι διχογνωμίες των μέλη του συνεταιρισμού, ώστε τελικά οδηγήθηκαν, το 1795, σε χρονοβόρα δίκη στη Θεσσαλονίκη, με απόφαση της οποίας, στο πλαίσιο της συμβιβαστικής λύσης που υιοθετήθηκε, ο Σβαρτς υποχρεώθηκε σε καταβολή αποζημιώσεων προς τα μέλη.

Άποψη του εσωτερικού του αρχοντικού Σβαρτς (pinterest)

Η Κοινή φαίνεται όμως πως έχει μέλλον ακόμα, μιας και ένα χρόνο αργότερα γίνεται μια προσπάθεια από τις συντροφιές των Σβαρτς και Δημητρίου να εργαστούν ξανά υπό μια κοινή κατεύθυνση, δίχως όμως και πάλι να τηρείται ο καθολικής συμμετοχής χαρακτήρας της πρώτης Κοινής Συντροφιάς. Όμως ούτε και αυτή η Κοινή θα καταφέρει να επιβιώσει, καθώς διαλύεται μερικά χρόνια μετά για να ξανασυσταθεί έπειτα από λίγο, το 1799, οπότε και γίνεται φανερό πως η Κοινή έχει χάσει την ελπίδα επίτευξης καθολικότητας, δεδομένου πως οι υπόλοιπες συντροφιές οργανώνονται σε μία ανταγωνιστική της Κοινής.

Το αρχοντικό Σβαρτς, άποψη του εξωτερικού (faretra.info)

Όπως και να έχει όμως, ο Σβαρτς παραμένει πάντα στα ηνία της Συντροφιάς, και μάλιστα παρά τις αντιξοότητες ο συνεταιρισμός αναπτύσσεται συνεχώς, ώστε έρχεται σε σημείο να ελέγχει 24 νηματοβαφεία, να παραγγέλνει δικό του πλοίο, την «Καλλιρρόη», να αγοράζει εξοπλισμό -κλωστική μηχανή- από την Αγγλία, να εκμεταλλεύεται τη Γαλλική Επανάσταση με την αδυναμία εξαγωγής αγγλικών νημάτων, να επωφελείται από τον οικονομικό αποκλεισμό της Ευρωπαϊκής Ηπείρου με την ανάδειξη της διαδρομής Θεσσαλονίκης – Βιέννης και να δράττεται των ευκαιριών της συνθήκης Κιουτσούκ Καϊναρτζή με την ελεύθερη διακίνηση εμπορευμάτων στον Εύξεινο Πόντο. Και παρ’ όλο που ο 18ος αιώνας «μπαίνει» δυναμικά για τον Σβάρτς και τον συνεταιρισμό του, η εξέλιξη δεν διαφαίνεται καλή λόγω των συνθηκών που σταδιακά επικρατούν. Έτσι, πρώτο και μεγάλο πλήγμα αποτελεί η φυλάκιση της κεφαλής της Κοινής από τον Αλή Πασά στα Γιάννενα για φοροδιαφυγή, αλλά και η γενικότερη αλλαγή στάσης του Πασά των Ιωαννίνων απέναντι στους Αμπελακιώτες, με την επιβολή μεγαλυτέρων φόρων και γενικής απαγόρευσης στους υπηκόους του να αγοράζουν φέσια ραμένα στα Αμπελάκια.

Η φυλάκιση του Σβαρτς ωστόσο μάλλον δεν αποτέλεσε τόσο πλήγμα για τον συνεταιρισμό, όσο οι γενικότερες συνθήκες της εποχής, με τους Ναπολεόντειους πολέμους και την κατάρρευση των αυστριακών τραπεζών (στις οποίες οι αμπελακιώτες διατηρούσαν τις καταθέσεις τους), την έξαρση της πανούκλας στα Αμπελάκια και αλλού, αλλά κυρίως την εφεύρεση της χημικής ουσίας της ανιλίνης, που παρήγαγε φθηνότερη, ανεξίτηλη και πολύχρωμη βαφή για τα νήματα και χρησιμοποιείται ως σήμερα και τη γενικότερη τεχνολογική πρόοδο της εποχής με την εφεύρεση της κλωστικής μηχανής. Όλα αυτά από κοινού με τα διάφορα ζητήματα διοίκησης και οργάνωσης οδήγησαν σταδιακά στην παρακμή και παύση της λειτουργίας της Κοινής.

Αξίζει να σημειωθεί πως ο απότομος πλουτισμός έφερε καχυποψία και γκρίνια στα μέλη του συνεταιρισμού. Μάλιστα υποστηρίζεται πως μια δίκη μεταξύ μελών για παράβαση του καταστατικού αποτέλεσε το τελειωτικό χτύπημα για την Κοινή, η οποία λειτούργησε με μικρή παραγωγή ακόμη και μετά τον θάνατο του ηγέτη της. Ούτε ο Σβαρτς, ωστόσο, δεν ξέφυγε της καχύποπτης αντιμετώπισης. Κατηγορήθηκε για κατάχρηση κεφαλαίων και οδηγήθηκε στις φυλακές της Βιέννης, όπου και εξέπνευσε το 1818.

Το αρχοντικό του Σβαρτς, ένα αριστούργημα της Χιονιαδίτικης τέχνης

Εκτός όμως από την Κοινή Συντροφιά το όνομα του Σβαρτς έχει συνδεθεί και με άλλο ένα καμάρι των Αμπελακίων και αυτό δεν είναι άλλο από το αρχοντικό του. Την περίοδο που μεσουρανούσε ο συνεταιρισμός η περιοχή έσφυζε από αρχοντικά που οικοδομούσαν οι πιο εύποροι της περιοχής. Ένα από αυτά χτίστηκε για να στεγάσει τον πρόεδρο του συνεταιρισμού και η ανέγερσή του χρειάστηκε περίπου έντεκα χρόνια για να ολοκληρωθεί, το 1798.

Το επιβλητικό αυτό αρχοντικό, που είναι άξιο θαυμασμού για την παραδοσιακή αρχιτεκτονική και τις τοιχογραφίες του, υπάρχει ως σήμερα για να αποδεικνύει την κομψότητά του. Το 1965 άλλωστε αγοράστηκε από το Ελληνικό Κράτος και έκτοτε, αφού δέχτηκε αναστήλωση στις εξωτερικές του πλευρές, λειτουργεί ως μουσείο. Πρόκειται για ένα τριώροφο κτήριο με κάτοψη σε σχήμα Γ, που διαθέτει διάφορους χώρους, δωμάτια και πατώματα. Μάλιστα σε χώρους του αρχοντικού ελάμβαναν μέρος πολλές από τις δραστηριότητες της Κοινής Συντροφιάς, όπως οι συνελεύσεις και οι τυχόν συναλλαγές που συντελούνταν σε ένα υπερυψωμένο τμήμα του κτίσματος, την επάνω αυλή, ή η φύλαξη και διατήρηση των επίσημων εγγράφων που γίνονταν σε ένα θολοσκέπαστο θησαυροφυλάκιο (χαζινές). Το αρχοντικό, πέρα από τον καθ’ εαυτό αρχιτεκτονικό του σχεδιασμό, εντυπωσιάζει γιατί διακοσμείται από τοιχογραφίες και ξυλόγλυπτα σε κάθε μέρος του, και μάλιστα κάθε όροφος διαθέτει διαφορετικού τύπου και μεγέθους συνθέσεις δημιουργώντας ένα ιδιαίτερο εντυπωσιακό εσωτερικό και εξωτερικό διάκοσμο.

Η προσφορά προς το έθνος

Λεπτομέρεια της οροφής του αρχοντικκού Σβαρτς (faretra.info)

Μπορεί η Κοινή Συντροφιά να είναι το κατ΄ εξοχήν επίτευγμα του Σβαρτς, ωστόσο τόσο ο ίδιος, όσο και η οικογένειά του, όπως και τα μέλη του συνεταιρισμού, επέκτειναν τη δράση τους και πέρα από τις αμιγώς εμπορικές δραστηριότητές τους αφήνοντας αξιοθαύμαστα εκθέματα, όπως είναι το αρχοντικό του αλλά και αναφορές. Μια τέτοια αναφορά αποτελεί το γεγονός πως ο Σβαρτς όντας μέλος μιας οργάνωσης υπό το όνομα Αδελφότητα του Αγ. Γεωργίου της Βιέννης (οργάνωση ορθόδοξων εμπόρων στη Βιέννη που χρησιμοποιούσαν κατά κυριότητα τον ιερό ναό Αγίου Γεωργίου), ήταν ένας εκ των δανειστών της Αυστριακής Κυβέρνησης για την καταβολή πολεμικής αποζημίωσης προς τη Γαλλία. Έκαστος συμμετείχε στο δανεισμό με 40 φιορίνια, ενώ άλλοι δανειστές και μέλη της Αδελφότητας ήταν ο εθνικός ευεργέτης Σίνας και ο Σταύρου, διευθυντής της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος.

Λεπτομέρεια τοιχογραφίας από το εσωτερικό του αρχοντικκού Σβαρτς (faretra.info)

Ο Γεώργιος Σβαρτς δεν ήταν ο μόνος της οικογένειας που προίκισε την περιοχή με ένα υψηλής αρχιτεκτονικής αισθητικής οικοδόμημα, το ίδιο έπραξε και ο αδερφός του, Δημήτρης, του οποίου το αρχοντικό δημιουργήθηκε από τον ίδιο καλλιτέχνη, αλλά δυστυχώς δεν απέσπασε πολλές φροντίδες με την πάροδο του χρόνου. Και μπορεί όλα αυτά να διατηρούν ζωντανό το ιστορικό αρχείο του τόπου, ωστόσο η γενικότερη φιλοσοφία που διακατείχε τους Αμπελακιώτες ως μέλη του συνεταιρισμού και ως μέλη μιας κοινωνίας, και άρα και του ίδιου του Σβαρτς ως κεφαλή τους, είναι αυτή που σημάδεψε τις ενέργειές τους.

Από την ίδια την πορεία του συνεταιρισμού άλλωστε -δημόσια έργα, προσφορά βοήθειας στους χρήζοντες, προώθηση της παιδείας και της εκμάθησης ξένων γλωσσών- μαρτυρείται η αγάπη για τον συνάνθρωπο, την παιδεία, τη γλωσσομάθεια κ.ά. Στο ίδιο πνεύμα κινήθηκαν οι Αμπελακιώτες, όταν χρηματοδότησαν την έκδοση του Λεξικού της Ελληνικής Γλώσσας του Ανθίμου Γαζή. Και στην ίδια κατεύθυνση κινήθηκαν και οι εμπορικοί αντιπρόσωποι της Κοινής Συντροφιάς στο εξωτερικό, στις εκτός συνεταιρισμού ασχολίες τους, αφού οι περισσότεροι διετέλεσαν μέλη της Φιλικής Εταιρείας και συνέβαλαν οικονομικά στον αγώνα.

2. Ο αριστοτεχνικός ναός της Αγίας Μαρίνας στον Κισσό Πηλίου

Ο ιερός ναός Αγίας Μαρίνας Κισσού Πηλίου μέσα σε ένα μαγευτικό φυσικό περιβάλλον (iellada.gr)

Βρίσκεται στην πλακόστρωτη πλατεία του χωριού Κισσός στο Πήλιο και πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική του 17ου αιώνα, κτισμένη το 1650 περίπου, όταν δηλαδή η Ελλάδα ήταν υπό Τουρκική κυριαρχία. Το μεγάλο μέγεθος του χώρου του ναού και το γεγονός ότι είναι χτισμένος στην πλατεία του χωριού, μαρτυρούν ότι χτίστηκε με άδεια των Τούρκων. Αυτός ο ρυθμός ήταν απαγορευμένος από τους Τούρκους κατά τηv Τουρκοκρατία διότι θεωρούσαν ότι ήταν πολύ εντυπωσιακός «φανταχτερός» τρόπος αρχιτεκτονικής για θρησκευτικό ναό, σε σύγκριση ειδικά με τους δικούς τους «ναούς». Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι στο χωριό Κισσός, στο οποίο ανήκει η εκκλησία ανακαλύφθηκε ένα ορυχείο αργύρου – ασημιού.

Η Αγία Μαρίνα Κισσού (1745) (φωτ. Γιάννης Μουγογιάννης) (stavromana.gr)

Στις παλιές μέρες όταν οι χωρικοί του Κισσού μιλούσαν για χρυσό και ασήμι, αναφέρονταν στο κ’σο και στον αργυρό, η λέξη κ’σος λοιπόν – χρυσός ήταν η αιτία που το χωριό ονομάστηκε Κισσός, δηλαδή χρυσός, παρόλο που κάποιοι, πίστευαν ότι η ονομασία του χωριού, προήλθε από το αναρριχώμενο φυτό τον Κισσό, που φύεται σε όλη την περιφέρεια του χωριού. Πιθανότατα οι τεχνίτες που δούλεψαν στο χρυσοποίκιλτο και ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού της Αγίας Μαρίνας, να πήραν μεταλλεύματα από αυτό το ορυχείο.

Η όμορφη πλατεία του Κισσού (newsbeast.gr)

Στην αρχή ο Ναός ήταν και τρισυπόστατος. Το βόρειο κλίτος του ναού ήταν αφιερωμένο στον Άγιο Γεώργιο, το κεντρικό κλίτος στην Αγία Μαρίνα και το νότιο κλίτος ήταν αφιερωμένο στο Μέγα Αθανάσιο όμως σήμερα δεν υφίστανται τα κλίτη αυτά των Αγίων Γεωργίου και Αθανασίου. Η Αγία Μαρίνα είχε τη μοναδική τύχη να πλουτισθεί στα 1802 και με τις περίτεχνες παραστάσεις, ακόμα και τοπιογραφίες και ηθογραφίες, που έγιναν από τον περίφημο λαϊκό ζωγράφο του Πηλίου δρακειώτη Γιάννη Παγώνη, όπως βλέπουμε σε μια γωνιά του ταβανιού της εκκλησίας και σήμερα: «ανιστορήθη και εγκαλωπίησθη το παρών ταβάνι και οι κάμαρες του θείου ναού της Αγίας Μεγαλομάρτιρος Μαρίνης του Χριστού διά χειρός Παγώνη του Κωνσταντή Χηωναδύτι εκ φυλής Πασχαλάδις».

Λεπτομέρειες από την εξωτερική διακόσμηση του ναού (iellada.gr)

Δείγματα εξαιρετικής τέχνης, με την οποία διαιωνίζουμε η απαράμιλλη βυζαντινή τεχνοτροπία στην κατασκευή των ιερών εικόνων, εκτός των τοιχογραφιών του Παγώνη, παρουσιάζουν και τρεις μισοκατεστραμμένες εικόνες του Χριστού, του Αγίου Νικολάου και του Ιωάννου του Προδρόμου που φυλάγονται στο νεοϊδρυθέν από τον Εξωραϊστικό Σύλλογο του χωριού και το εκκλησιαστικό συμβούλιο της Αγίας Μαρίνας, μουσείο. Εξ άλλου πολύ αργότερα, στα 1864, ο ναός της Αγίας Μαρίνας πλουτίστηκε με μια θαυμάσια Αγία Τράπεζα που αποτελεί δωρεά της ζαγοριανής Ευτέρπης, χήρας Αλεξάνδρου Κασσαβέτη. Σε αυτήν υπάρχει και το ακόλουθο αναθηματικό επίγραμμα του ονομαστού ζαγοριανού φιλοσόφου Φιλίππου Ιωάννου: «Ευτέρπη σοι τούτον, Αλεξάνδροιο σαόφρων χήρη Κασσαβέτου, βωμόν έτενξ’ ιερόν, ω μάρτυς Χριστοίο Μαρίνη. Τω λιτάνευε Υψιμέδοντ’ αυτή το όλβι αεί διδόναι Κασσαβέτου το οίκω ψυχήν δε θανόντος ακοίτου τάξαι οι ες μακάρων ύψι χοροστασίην».

Ιερός Ναός Αγίας Μαρίνας Κισσού (iellada.gr)

Οι αγιογραφίες και τοιχογραφίες του ναού είναι του 1802, όπως μαρτυρεί η πρώτη δεξιά κολώνα του ναού στο ανδρικό κλίτος, από τον Κωνσταντή Παγώνη τον Χιοναδίτη. Το περιεχόμενο κάποιων τοιχογραφιών είναι μεν θεολογικό, στηρίζεται όμως στην ελεύθερη απόδοση του ζωγράφου. Παρουσιάζονται διάφορα θέματα από την Καινή, αλλά και την Παλαιά Διαθήκη, από την Αποκάλυψη, θέματα Φυσικής Ιστορίας, θέματα γεωγραφίας κ.λπ., αφού ο ναός κατά την Τουρκοκρατία λειτούργησε και ως κρυφό σχολειό, υπό το άγρυπνο βλέμμα και τον φόβο των Τούρκων.

Ιερές εικόνες της Υπεραγίας Θεοτόκου και της Κοιμήσεώς Της από τον Ι.Ν. Αγ. Μαρίνας Κισσού (iellada.gr)

Η εκκλησία διαθέτει τρεις πλευρές στην σκεπή της και γι’ αυτό ανήκει στην αρχιτεκτονική κατηγορία της τρίκλιτης Βασιλικής. Στο εσωτερικό του ναού υπάρχουν τέσσερις τρούλοι – θόλοι (εσωτερικοί), οι οποίοι είναι διακοσμημένοι περίτεχνα και ζωγραφισμένοι από τον φημισμένο ζωγράφο Ιωάννη Παγώνη, ο οποίος φιλοτέχνησε όλες τις αγιογραφίες του ναού. Στον πρώτο τρούλο που βρίσκεται προς την έξοδο, αναπαριστάται η Αγία Μαρίνα και τριγύρω της είναι ζωγραφισμένες περιμετρικά του θόλου, σκηνές από τον βίο της. Στον δεύτερο τρούλο αναπαριστάται η Παναγία με ζωγραφισμένες επίσης περιμετρικά, σκηνές του βίου Της. Ο τρίτος τρούλος απεικονίζει τον Παντοκράτορα. Στον τέταρτο τρούλο η αγιογραφία αναπαριστά τον Θεό με μορφή γέροντα. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι κανείς δεν γνωρίζει τη μορφή του Θεού και δεν μπορούμε να δεχτούμε αυτήν την εικόνα του ως γέροντα, γιατί είναι σαν να δεχόμαστε ότι είναι φθαρτή οντότητα. Αποδεχόμαστε αυτήν την εικόνα, γιατί αντιπροσωπεύει τη σοφία μιας οντότητας που έχει ζήσει και δει πολλά. Μόνον ο Μιχαήλ Άγγελος τόλμησε ν’ αποδώσει αυτήν την εικόνα του Θεού στο έργο του «Δημιουργία», στην Capella Sixtina.

Το περίτεχνο τέμπλο του ναού και τοιχογραφία της Αγ. Μαρίνας (iellada.gr)

Μετά την ανακαίνισή του ο ιερός ναός της Αγίας Μαρίνας δέχτηκε αθρόες δωρεές. Έτσι με την πολύτιμη συνδρομή των ναυτικών του χωριού, κατασκευάστηκε στα τέλη του 18ου αιώνα το ονομαστό στο Πήλιο ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού που χρυσώθηκε κιόλας το 1793. Το τέμπλο (ο άγνωστος δημιουργός του ίσως να είναι ο ίδιος που σε αυτά τα ίδια χρόνια κατασκεύασε και τα σχεδόν όμοια τέμπλα της Αγίας Τριάδας στο Μούρεσι και του Αγίου Αθανασίου στο Ανήλιο), είναι ένα από τα αριστουργηματικότερα και αντιπροσωπευτικότερα του κλασσικού τύπου, των τέμπλων δηλαδή που ο ξυλόγλυπτος διάκοσμός τους συγκροτεί συμβολικά θέματα.

Η εντυπωσιακή οροφή και άποψη του τέμπλου (iellada.gr)

Εντύπωση ξεχωριστή στο τέμπλο τούτο προκαλεί ο μεγάλος αριθμός των ειδών των ζώων και η τελειότητα στην αναπαράσταση τούτων που χρησιμοποιεί στις θαυμάσιες και με ζηλευτή οικονομία του χώρου λαξευμένες συμβολικές του παραστάσεις ο απαράμιλλος τεχνίτης. Γνωστά και σπάνια ζώα (ως και τάπυροι αναπαριστάνονται) δίνουν άψογο το παρόν τους ανάμεσα στα άλλα φυτικά διακοσμητικά στοιχεία του τέμπλου, σε μια σύνθεση ονειρικής τελειότητας. Από την είσοδο του Ιερού Ναού είναι εντυπωσιακές οι εικόνες και το πανέμορφο ξυλόγλυπτο τέμπλο. Ο τεχνίτης χρησιμοποίησε ξύλο φλαμουριάς γιατί είναι μαλακό και εύκολο να δουλέψει κανείς πολύπλοκα σκαλίσματα. Επίσης γιατί είναι ανθεκτικό και διατηρείται για πολλά χρόνια.

Ξυλόγλυπτη διακόσμηση με αγιογράφηση, Ι.Ν. Αγ. Μαρίνας Κισσού (iellada.gr)

Στο τέμπλο μπορεί κανείς να δει πανέμορφα σκαλίσματα και αναπαραστάσεις από ζώα και φυτά που αντιπροσωπεύουν τη φύση. Υπάρχει επίσης και μια αναπαράσταση της κιβωτού του Νώε πάνω από την Ιερά Πύλη (Iερό) που τον αναπαριστά να είναι ξαπλωμένος και να αναπαύεται. Στο κέντρο της Ιεράς Πύλης μπορούμε να δούμε μια γοργόνα (μορφή παρμένη από την αρχαία μυθολογία), η οποία αναπαριστά τη γοργόνα που μεταμορφώνει σε πέτρα όλα τα κακά στοιχεία και τα κρατάει μακριά από τα Ιερά Χώματα. Σε κάποιες από τις εικόνες βλέπουμε αναπαραστάσεις πουλιών με γυριστά ράμφη που κρεμασμένα από αυτά τα ράμφη είναι τα καντήλια του ναού.

Είσοδοι του ναού και λεπτομέρειες της αγιογράφησης, Ι.Ν. Αγ. Μαρίνας Κισσού (iellada.gr)

Όλο το τέμπλο που δημιουργήθηκε κατά τον 18ο αιώνα είναι καλυμμένο με φύλλα χρυσού. Οι εργασίες του ξεκίνησαν το 1720 και ολοκληρώθηκαν 60 χρόνια περίπου μετά. Η κάλυψη με τα φύλλα χρυσού έγινε το 1793. Το μεγαλόπρεπο τέμπλο του ναού είναι φτιαγμένο από τεχνίτες από την Ήπειρο. Σε κάποια τμήματα του τέμπλου έχουν δημιουργηθεί επίτηδες οπές, ώστε να τις διαπερνά το φως που μπαίνει από τα πίσω παράθυρα. Αυτή η τεχνική ονομάζεται «σκιαρόσκουρο», που σημαίνει «κίνηση της σκιάς».

Λεπτομέρειες της αγιογράφησης του Παντοκράτορα και του τέμπλου, Ι.Ν. Αγ. Μαρίνας Κισσού (iellada.gr)

Στο τέμπλο τα παγώνια συμβολίζουν την υπερηφάνεια. Τα περιστέρια συμβολίζουν την ειρήνη, το χταπόδι με τα όστρακα συμβολίζουν τη νηστεία, που είναι πολύ σημαντικό μέρος της Ορθόδοξης Χριστιανικής Θρησκείας. Στην πρώτη σειρά του τέμπλου στην κάτω πλευρά βλέπουμε γλάστρες με φυτά και βάζα γεμάτα λουλούδια. Στην πάνω πλευρά μπορούμε να δούμε εικόνες με την Παναγία, τον Ιησού Χριστό, τον Άγιο Ιωάννη Πρόδρομο και την επαργυρωμένη εικόνα της Αγίας Μαρίνας, η οποία είναι ονομαστή για τη θαυματουργή ιδιότητά της.

Ξυλόγλυπτη διακόσμηση με αγιογράφηση, Ι.Ν. Αγ. Μαρίνας Κισσού (iellada.gr)

Στον ναό υπάρχει μια πτέρυγα, που αναφέρεται στη ζωή των γυναικών στις παλαιότερες μέρες. Υπάρχουν πολλές αναπαραστάσεις, που αναφέρουν σκηνές από κείνες τις μέρες. Μια από αυτές τις αναπαραστάσεις, αναφέρεται στην τιμωρία, γιατί οι άνθρωποι που αναπαρίστανται σε αυτή, δεν ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα του ιερέα να πάνε στην εκκλησία. Μιαν άλλη αναπαράσταση, αναφέρεται στην μοιχό γυναίκα και στην τιμωρία της. Σε μιαν άλλη αναπαράσταση, βλέπουμε το δέντρο της αρετής σε αντίθεση με τους ανθρώπους που δεν εξομολογούνται. Μια άλλη αναπαριστά την ψεύτικη εξομολόγηση στην οποία η αλήθεια διαστρεβλώνεται.

Άποψη του εσωτερικού του Ι.Ν. Αγ. Μαρίνας Κισσού (iellada.gr)

Πολλές από αυτές τις αναπαραστάσεις έχουν ιστορία και μηνύματα, για παράδειγμα, σε κάποια από αυτές βλέπουμε τη «διαβολική μεταμόρφωση», όπου μια γυναίκα ντυμένη με τοπική φορεσιά κοιτάζεται σε έναν καθρέφτη, τον οποίο της κρατά ένας διάβολος. Ο διάβολος της λέει πόσο όμορφη και διαφορετική από τις άλλες είναι, κάνοντάς τη να νιώθει υπερβολική αυτοπεποίθηση για την ομορφιά της, από όσο θα έπρεπε. Ο σκοπός αυτής της ιστορίας είναι, να αποτυπώσει πόσο άσχημα διαμορφώνει τον χαρακτήρα ο εγωισμός και η αυταρέσκεια βγάζοντας τα χειρότερα από έναν άνθρωπο, αντί των ευγενικών αισθημάτων που θα έπρεπε να έχει.

Από τον περιβάλλοντα χώρο του Ι.Ν. Αγ. Μαρίνας Κισσού (iellada.gr)

Το ίδιο εντυπωσιακά με το ξυλόγλυπτο τέμπλο, είναι επίσης δυο μικρότερα και ξεχωριστά τμήματα του ναού όπου μπορούμε να θαυμάσουμε αντικείμενα εκκλησιαστικής χρήσης και θρησκευτικής σημασίας. Αυτά τα δύο μικρά μουσεία αξίζουν οπωσδήποτε μια επίσκεψη. Το μουσείο στη δεξιά πλευρά της εκκλησίας αποτελείται από μεγάλη συλλογή εικόνων, θρησκευτικής αξίας. Στην αριστερή πλευρά της εκκλησίας είναι το δεύτερο μουσείο, στο οποίο εκτίθενται διάφορα ιστορικά και θρησκευτικά κειμήλια.

Από τον περιβάλλοντα χώρο του Ι.Ν. Αγ. Μαρίνας Κισσού (iellada.gr)

kimintenia.wordpress.com