kimintenia

Επιμέλεια: Σοφία Ε. Παυλάκη, Νομικός

Ανάμεσα στα νερά του Έβρου, του Τούντζα και του Άρδα, ο βίαιος ξεριζωμός του ελληνικού πληθυσμού της Αδριανούπολης και η παραχώρηση του Κάραγατς το 1923, είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία της Νέας Ορεστιάδας, της νεώτερης πολιτείας της χώρας μας. Αντίστοιχα, οι τουρκικές πιέσεις και ωμότητες σε βάρος του χριστιανικού στοιχείου στο Μεγάλο και Μικρό Ζαλούφι της Ανατολικής Θράκης οδήγησαν τους κατοίκους τους στα ελληνικά εδάφη, όπου ίδρυσαν ένα νέο χωριό, το ακριτικό Χειμώνιο. Τρία ποτάμια, τρεις χώρες, τρεις λαοί, χιλιάδες χρόνια ιστορίας, ξεριζωμοί, κατατρεγμός, ελπίδες και ανείπωτα βάσανα σε τούτο το σημείο της γης που αποκαλείται «Τριεθνές» ή απλά «Τρίγωνο», στη γλώσσα των ντόπιων, των φαντάρων, των προσφύγων, των φοιτητών, όλων εκείνων που περνούν τη ζωή τους -για λίγο ή για πάντα- ριζωμένοι εδώ.. Μάνα ηρώων και θεών και των κορυφαίων του ελληνικού πνεύματος, η Θράκη συνέχει, ενώνει και ενεργοποιεί ολάκερη την ιστορία, την παράδοση και τον πολιτισμό μας, γεφυρώνοντας μοναδικά τη βυζαντινή μας κληρονομιά με τον καθ’ αυτό ελλαδικό χώρο και αποτελώντας έναν προαιώνιο φάρο του Ελληνισμού που δεν θα σβήσει ποτέ. Μέσα απ’ τις φρικτές διώξεις, τις δραματικές μετακινήσεις του Ελληνικού πληθυσμού της Ανατολικής και Βόρειας Θράκης (Ανατολικής Ρωμυλίας) και την προσφυγοποίησή του στις αρχές του περασμένου αιώνα, επιχειρούμε ένα νοερό και αγαπημένο οδοιπορικό στη θρυλική γη του μυθικού Ορέστη, στην ιστορία, στην παράδοση, στη ζωή και στο όνειρο, στις αλησμόνητες Θρακικές πατρίδες του Ελληνισμού και στον βορρά του σημερινού Έβρου.

Περιεχόμενα:
Κρυστάλλινη Ορεστιάδα και λευκό Χειμώνιο (Σ. Παυλάκη)
Η πόλη του Ορέστη και του Κυρίλλου (Σ. Παυλάκη)
Το Κάραγατς και η Νέα Ορεστιάδα (Σ. Παυλάκη)
Αναγκαστική ανταλλαγή πληθυσμών του Θρακικού Ελληνισμού – Η περίπτωση της Ανατ. Θράκης (Ι. Σιδηράς)
Από το Κάραγατς στην Ορεστιάδα… με την πένα του νομπελίστα Έρνεστ Χέμινγουεϊ
Η παραχώρηση του Κάραγατς στην Τουρκία
Οι τελευταίες Ελληνικές ημέρες της Αδριανούπολης και του Κάραγατς (Π. Αθανασιάδης)
Ορεστιάδα …εκεί που αρχίζει η Ελλάδα! (Αντ. Σπυρόπουλος)
Νέο Χειμώνιο Έβρου
Το έθιμο του Μπομποσιάρη στο Νέο Χειμώνιο Ορεστιάδας

Θρακιώτικο κέντημα (users.sch.gr)

Αφήνοντας το αεροδρόμιο της Εβρίτικης πρωτεύουσας, στο πρώτο φως της καινούργιας μέρας, αναμένω υπομονετικά το υπεραστικό λεωφορείο που μετά από μια δίωρη διαδρομή πλάι στη συνοριογραμμή θα με πάει στην ακριτική Ορεστιάδα. Ακόμα μερικά μαθήματα στη σχολή, σημειώσεις, διαβάσματα της τελευταίας στιγμής και πολλή αγωνία για την επικείμενη εξεταστική.. Μα όλα ετούτα τα σβήνει με φόρα ο απόμακρος ήχος ενός αυτοκινήτου που -αραιά και πού- σπάει την σιωπή της εθνικής οδού κι εγώ ξεκινώ και πάλι το παιχνιδάκι που ανακάλυψα εδώ πάνω με τον εαυτό μου, προσπαθώντας να μαντέψω σωστά σε πόση ώρα θα ακουστεί ξανά το πέρασμα ενός μηχανοκίνητου.

Απέραντη ηρεμία. Απέραντο τοπίο. Απέραντη γη παντού. Ο Έβρος.. Πλατύς, θεόρατος, φορτωμένος θρύλους και πανάρχαια ιστορία, παρών και ονειρικός μαζί, είναι και πάλι έτοιμος να με κλέψει προς τον υπέροχο βορρά του. Βολεύομαι όπως – όπως στο λεωφορείο, πάντα κάπου δεξιά καθώς ξεκινά η διαδρομή, για να μη χάσω ούτε μια εικόνα από το μοναδικό τοπίο της κοιλάδας του ποταμού, που μοιάζει να βγήκε απ’ τον καμβά χαρισματικού ζωγράφου.

Τον Έβρο τον είδα σε κάθε εποχή: βαμμένο από όλη την παλέτα του καφέ, του χαλκού και του φθινοπωρινού κασσίτερου, βουβό και παγωμένο, θαμμένο βαθιά στο κάτασπρο χιόνι του ακριτικού βορρά, οργιώδη, πνιγμένο στις δροσιές και στο πράσινο της ολόφωτης άνοιξης και τέλος, με το πιτσιλωτό κορμάκι του παραδομένο στην κάψα του καλοκαιριού τον κυνήγησα με το βλέμμα πίσω από θημωνιές και οργωμένα χωράφια που χάνονταν στους λόφους της Δαδιάς και στον παραδεισένιο Ερυθροπόταμο.

Το λεωφορείο περνά το ένα μετά το άλλο τα παραμεθόρια χωριά. Σαν σε καθιερωμένη τελετή, που επαναλαμβάνεται απαράλλαχτη, ετούτα τα χωριά έρχονται το ένα πίσω από το άλλο, πότε σκαρφαλωμένα στις ήπιες πλαγιές και πότε κάτω βαθιά, απλωμένα στην κοιλάδα. Με τις κεραμιδένιες στέγες τους, τις σκεπαστές βεράντες και τις αστραφτερές αυλές τους, με ένα περιβολάκι πνιγμένο στις γαζίες και τις ολάνθιστες τριανταφυλλιές, με δίδυμα καμπαναριά στις εκκλησιές τους, τις κρήνες, τα δρομάκια τους.

Στα μέτρα του απλού ανθρώπου, αγαπημένα Εβρίτικα χωριά: οι Φέρες της βυζαντινής Κοσμοσώτηρας και το κοντινό τους Αρδάνιο, ο Πέπλος και τα Λαγυνά, το Τυχερό, η Δαδιά με το πολύτιμο δάσος της και η Κορνοφωλιά. Και αμέσως μετά το παραμυθένιο Σουφλί ντυμένο στο μετάξι μαζί με τα περήφανα Λάβαρα. Το λεωφορείο καταπίνει τα χιλιόμετρα μέχρι τα μάτια σου ν’ αντικρύσουν το περίφημο Τολέδο της Ελλάδας, το Διδυμότειχο με τον μολυβένιο θόλο της Παναγίας της Ελευθερώτριας που αγκαλιάζει την πλάση και τον Ερυθροπόταμο στα δεξιά σου, που μες στην πάχνη του και στους καθρεφτισμούς του ορκίζεσαι πως ζουν νεράιδες! Πραγγί, Πετράδες, Πύθιο ακολουθούν πιστά και δίνουν τη σειρά τους στο Θούριο και στ’ Ασημένιο. Πριν το καταλάβεις διασχίζεις κιόλας το Νέο Χειμώνιο, το τελευταίο χωριό της συνοριογραμμής πριν την Ορεστιάδα. Ακολουθούν η Καμβύλη, η Νέα Βύσσα, τα Ρίζια, τα Κόμαρα, η Μηλιά, οι Καστανιές, τα Δίκαια, το Ορμένιο, τα Πετρωτά, η Πεντάλοφος, που συνθέτουν το βορειότερο άκρο της Ελλάδας.

Σε όλη τη διαδρομή μια ατέλειωτη σειρά από αιώνια δέντρα, άλλοτε σκελετωμένα από τον πάγο του χειμώνα, άλλοτε φουντωμένα καταπράσινα ή πυρωμένα χαλκοκίτρινα από την κάψα του καλοκαιριού, υπενθυμίζουν, ανά πάσα στιγμή, πού βρίσκεται και πού κυλά ο Έβρος. Σύνορα φυσικά και σύνορα κρατών ανοίγονται μπροστά σου. Από την άλλη όχθη το ποτάμι ακουμπά και πάλι σε πατρίδες… Πατρίδες της καρδιάς, που αντιφέγγουν στων φεγγαριών τη λάμψη, καντήλες αβάσταχτες, πικρές που τις κρατά ακοίμητες το αίμα και το δάκρυ. Σε τούτο τον τόπο που σμίγουν τα αιώνια ποτάμια, ο Έβρος, ο Άρδας και ο Τούντζας, σμίγουν και αναμετρώνται κι οι λαοί …κάθε στιγμή.

Κατεβαίνοντας το τελευταίο σκαλοπάτι του λεωφορείου, το παγωμένο αγέρι της Ορεστιάδας με χτυπά καταπρόσωπο και με ζωντανεύει απότομα από τη νωχελική απραξία του μακρινού ταξιδιού. Το πόδι μου βυθίζεται στον πάγο, στην άκρη της τεράστιας πλατείας και κάθε βήμα γίνεται πάνω σε μια γη από κρύσταλλο! Η χιονοσκέπαστη Ορεστιάδα είναι μαγευτική! Βυθισμένη στη βουβή απεραντοσύνη του χιονιού, ολόλευκη και αστραφτερή, η ακριτική πολιτεία του ελληνικού βορρά με υποδέχεται με έναν πεντακάθαρο αέρα, που έκτοτε πολλές φορές θα νοσταλγήσω ζώντας στην πολύβουη, γεμάτη καυσαέριο Αθήνα…

Η Πλατεία Δασίου στη Νέα Ορεστιάδα με το φωτοβολταϊκό πράσο, την πυκνή ομίχλη και το χιόνι

Η άρτια ρυμοτομία της -πάνω σε μια ιδανική ανάπτυξη του αρχαίου κάναβου του Ιπποδάμου, μαζί με τη θεόρατη, γενναιόδωρη πλατεία στην καρδιά της, κάνουν την Ορεστιάδα ξεχωριστή για τους επισκέπτες και τους κατοίκους της. Στις δύο άκρες της ισορροπούν απόλυτα οι δύο μεγάλες εκκλησιές της, η Κοίμηση της Παναγίας μας και οι πολιούχοι Άγιοι Θεόδωροι, ενώ το μεγάλο δημοτικό Πάρκο της με τα πεύκα, στο βάθος της πλατείας, μου φέρνει στο νου τις μέρες του ζεστού καλοκαιριού, όταν ρεμβάζαμε με αγαπημένους φίλους στη δροσιά του πευκώνα, απολαμβάνοντας την ξενοιασιά που οι ήρεμες και ανθρώπινες πόλεις της ελληνικής επαρχίας μπορούν ακόμα να χαρίζουν μοναδικά και απλόχερα. Τώρα τα πεύκα είναι φορτωμένα με πυκνό χιόνι κι όσο για τα τζιτζίκια, που μας τρέλαιναν μέσα στη ζέστη με το αδιάκοπο τραγούδι τους ως αργά το απόγευμα, μοιάζουν τόσο μακρινά και ξένα από την εικόνα που έχει το ολόλευκο πάρκο…

Η πόλη της Νέας Ορεστιάδας από ψηλά, χιονισμένη! (iefimerida.gr)

Η πόλη του Ορέστη και του Κυρίλλου

Η Επαρχία Ορεστιάδος σε παλαιό χάρτη Πατριδογνωσίας (arxeion-politismou.gr)

Πέρα από εκείνα που γίνονται αντιληπτά με μια ματιά, πέρα από την θλιβερή καθημερινότητα που έχει επιβάλει η εποχή μας, η πόλη ετούτη κουβαλά μιαν άλλη παράλληλη ζωή φορτωμένη με μια βαρυσήμαντη, τεράστια ιστορία που χάνεται στα βάθη των αιώνων…

Χρωστά το όνομά της στον μυθικό μας Ορέστη, το τυραννισμένο αρχοντόπουλο των ξακουστών Μυκηνών. Σύμφωνα με τον μύθο, όταν ο Ορέστης έφθασε στην τοποθεσία του Κάραγατς, της παλαιάς Ορεστιάδας, που σήμερα ανήκει στην Τουρκία, αποκαμωμένος από το ανελέητο κυνηγητό των Ερινυών λούστηκε στα νερά του Έβρου και τότε οι φοβερές θεότητες σκόρπισαν μακριά αφήνοντάς τον ήσυχο για πάντα! Έτσι ο Ορέστης λυτρώθηκε από τις Ερινύες στις όχθες του Έβρου και στην ψυχή του, που τόσο πόνο και συμφορά είχε αντέξει, επέστρεψε η χαμένη δύναμη, η ειρήνη και η ζωογόνος χαρά!

α. Ο Θεός Διόνυσος που γενήθηκε στη Θράκη, β. Ο Ορφέας -γιος του βασιλιά της Θράκης Οιάγρου και της Μούσας Καλλιόπης- με την Ευρυδίκη, γ. Ο Ορέστης στον ναό των Αθηνών (λεπτομέρεια από ολόσωμο άγαλμα του Pierre Charles Simart, 1806-1857, villasperanza.blogspot.com), δ. Ο Ορέστης κυνηγημένος από τις Ερινύες

Για τούτο και ο οικείος Δήμος της πόλεως της Ορεστιάδας έχει υιοθετήσει, ως επίσημο έμβλημά του, την κεφαλή της νεαρής Ιφιγένειας, της αδερφής του Ορέστη και της Ηλέκτρας, την οποία ο πατέρας τους, ο βασιλιάς Αγαμέμνων, θυσίασε για να καταστεί εφικτή η εκστρατεία των Ελλήνων κατά της Τροίας, χωρίς να μπορεί μέσα στην έπαρσή του να φανταστεί πως με την πράξη του αυτή υπέγραφε και τη δική του επερχόμενη φρικτή καταδίκη…

Βηματίζοντας αργά με προσοχή πάνω στο άσπρο χιόνι, καταφέρνω να διασχίσω τη μισή πλατεία και βρίσκομαι μπροστά στη μαρμάρινη βάση του ανδριάντα του ηρωικού Κυρίλλου Στ’, του γίγαντα της ορθοδοξίας, της σοφίας, της ανδρείας και του ελληνισμού, που στέκει ευλογώντας τα αιώνια παιδιά του έξω από το παραδοσιακό κτίσμα του δημαρχείου της πόλης. Κάθε φορά που έρχομαι στην Ορεστιάδα, πριν από οτιδήποτε άλλο, περνώ κάτω από το άγαλμά του, τον κοιτώ και του εμπιστεύομαι τον ερχομό μου και την παραμονή μου στην πόλη του. Και πριν φύγω, πάλι τον ευχαριστώ και τον αποχαιρετώ… Για μένα, ο μαρτυρικός Πατριάρχης είναι ο οικοδεσπότης εδώ, ο παντοτινά τιμώμενος.

Συνήθως μια παρέα μικρών παιδιών ξεφωνίζουν παίζοντας κυνηγητό στα πόδια του. Άλλοτε πάλι, κρύβοντας στο χέρι το προσωπάκι τους, μετρούν αντίστροφα στηριγμένα στο βάθρο του και «τα φυλάνε» στο κρυφτό… Κι ύστερα «φτου ξελευτερία και βγαίνω! …». Άραγε πώς νιώθει η βασανισμένη καρδιά του κάθε φορά που ακούει γύρω του ετούτη την παιδιάστικη φράση, που δίνει το σύνθημα για ξεσηκωμό και ελευθερία, εκείνος που πλήρωσε με το φρικτό μαρτύριο και με το άγιο αίμα του την αγάπη του και τον αγώνα του για την ελευθερία του Γένους, στις 18 Απρίλη του 1821, στην Οθωμανική Αδριανούπολη;

Ο ανδριάντας του Αγίου ιερομάρτυρος Κυρίλλου Στ’ στην πλατεία Νέας Ορεστιάδας, η εικόνα του και το δι’ απαγχονισμού μαρτύριό του, την 18η Απριλίου 1821, στη γενέτειρά του Αδριανούπολη

Σχεδόν πάντοτε ένα – δυο μικρά πουλάκια της πλατείας ξεφεύγουν από τις κοντινές φυλλωσιές και κουρνιάζουν ήρεμα πάνω στο χέρι του, που τείνει σε στάση διαρκούς ευλογίας. Σήμερα όμως το ολόλευκο χιόνι έχει σκεπάσει κάθε πτυχή του μαρτυρικού ράσου του και μόνο το βλέμμα του, καθάριο και διαπεραστικό, αγρυπνεί αιώνια για τον λαό του, για την πατρίδα μας, για όλα εκείνα τα άγια και τα ιερά που τίμησε μοναδικά με τη ζωή και το παράδειγμά του και που πια κανένας δεν μπορεί να του τα πάρει…

Το Κάραγατς και η Νέα Ορεστιάδα

«Τ’ αηδόνια της Ανατολής και τα πουλιά της Δύσης
κλαίγουν αργά, κλαίγουν ταχιά, κλαίγουν το μεσημέρι
κλαίγουν την Αντριανούπολη την πολυκρουσεμένη
όπου τηνε κρουσέψανε τις τρεις γιορτές του χρόνου
του Χριστουγέννου για κηρί και του Βαγιού για βάγια
και της Λαμπρής την Κυριακή για το Χριστός Ανέστη»
(«Το κούρσος της Αντριανούπολης», Παραδοσιακό)

Κεντρικές οδοί της Αδριανούπολης το 1890 (πάνω) και το 1910 (κάτω) (adrianou125.blogspot.com)

Αδριανούπολη, Κάραγατς, Ορεστιάδα… Ποτάμια, γεφύρια, σύνορα, αναχώματα… Ανταλλαγές πληθυσμών, διωγμοί, ξεριζωμοί, βία, ατιμώσεις, προσβολές. Στη σταυρική πορεία του λαού μας, η Θράκη κατέχει αναμφίβολα μία από τις τραγικώτερες και πλέον μαρτυρικές σελίδες.. Πολιτικές αποφάσεις ειλημμένες σε βαρύτιμα ευρωπαϊκά σαλόνια, που άλλαζαν σε μια νύχτα συλλήβδην τη μοίρα ολόκληρων λαών, εφαρμόστηκαν εδώ, σε μια εποχή που η ζωή του απλού ανθρώπου και το αποτύπωμά του σε αυτήν πολτοποιήθηκαν βάναυσα στη μεγάλη μέγγενη της ιστορίας που γραφόταν ερήμην του από τους ισχυρούς της γης. Κάρα φορτωμένα ολόκληρη τη ζωή των κατοίκων της Θράκης, που έζησαν όσο κανείς την αδιάκοπη εναλλαγή καθεστώτων και κατακτητών, κουβαλούσαν ανάκατο και στριμωγμένο ασφυκτικά το βιός τους, μαζί με την πίκρα τους και τον αβάσταχτο καημό τους, πάνω σε λασπωμένους δρόμους και βαλτόνερα, προς το άγνωστο…

Οι αντιπρόσωποι των συμβαλλομένων κρατών κατά την υπογραφή της Συνθήκης του Βουκουρεστίου (Ιούλ. 1913)

Οι άνθρωποι που ζουν σε τούτα τα μέρη γνωρίζουν καλά αυτές τις τακτικές, μέσα από τις οποίες πορεύτηκε συχνά στον τόπο μας η ιστορία. Ήρθαν πολλές φορές αντιμέτωποι με αποφάσεις και πολιτικές που ευτελίζουν τον άνθρωπο και δοκιμάζουν σκληρά την πίστη του στις αιώνιες αξίες και σε αυτή την ίδια τη ζωή που ανέκαθεν υπήρξε η πεμπτουσία της ελληνικής ψυχής. Τούτη η γωνιά της γης, η Θράκη, που γέννησε τον μυθικό Ορφέα και τον Διόνυσο, η πατρίδα της αιώνιας μέθεξης του ανθρώπου στη χαρά της ζωής, στάθηκε συχνά μια κατακερματισμένη γωνιά στον χάρτη, που πάνω της ζυγιάστηκε η μοίρα ολόκληρου του έθνους μας στον νεώτερο κόσμο.

Επιστολικό δελτάριο που απεικονίζει σε χάρτες την επέκταση της Ελλάδας από το 1912 έως το 1920 (balkanwars.gr)

α. Τα Βαλκάνια τον Απρίλιο 1913 (wiki), β. Η Ελλάδα μετά τους βαλκανικούς πολέμους (balkanwars.gr), γ. Τα όρια των βαλκανικών κρατών όπως διαμορφώθηκαν με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου (28 Ιουλ. 1913) (users.sch.gr)

Ειδικά στην περιοχή της Θράκης, με την άνοδο του εθνικισμού, τη στρατιωτική κινητοποίηση των Βουλγάρων για έξοδό τους στο Αιγαίο και την ανάπτυξη του κινήματος των Νεοτούρκων σε βάρος των χριστιανικών πληθυσμών, τα σύνορα άλλαξαν αρκετές φορές μετά τους Βαλκανικούς πολέμους, ενώ ξεκίνησε μια σκληρή εποχή δοκιμασίας και διωγμών για τους χριστιανούς κατοίκους της Θράκης. Κατά τον Β’ βαλκανικό Πόλεμο, το 1913, η δυτική Θράκη απελευθερώθηκε από τους Βουλγάρους, ενώ με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου (28 Ιουλίου 1913) το μεγαλύτερο μέρος της Δυτικής Θράκης αποδόθηκε στη Βουλγαρία και η Ανατολική Θράκη στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Μια σπάνια και συγκλονιστική φωτογραφία: Τα «ντουρντουβάκια», όπως αποκαλούνταν τα φρικτά Τάγματα εργασίας. Έλληνες της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, που ως όμηροι οδηγούνταν από τους Βουλγάρους σε κακοτράχαλες περιοχές στη χώρα τους και χρησιμοποιούνταν για τη διάνοιξη δρόμων και άλλα απάνθρωπα και καταναγκαστικά έργα. Οι συνθήκες διαβίωσης ήταν τραγικές: εξοντωτική εργασία υπό τον καυτό ήλιο, λιγοστό φαγητό και σκληρές τιμωρίες από τους κατακτητές.. Ελάχιστοι κατάφεραν να επιστρέψουν στην πατρίδα από αυτούς τους τόπους.. (I love tsataltza/Σελίδα στο fb)

Οι μαρτυρικές πόλεις Αγχίαλος και Οικονομιό στην Ανατολική Θράκη (Φιλοπρόοδος Σύλλογος Νέας Αγχιάλου/Σελίδα στο fb, aimiliarousaki.blogspot.com). Κάτω: Καταυλισμός Ελλήνων της Ανατολικής Θράκης στην περιοχή της Θεσσαλονίκης, το 1914 (orthodoxianewsagency.gr)

Ακολούθησαν εκτοπίσεις, τάγματα εργασίας, σφαγές και καταναγκαστικά έργα σε βάρος του ελληνικού πληθυσμού από τους Βουλγάρους στη Δυτική Θράκη και από τους Τούρκους στην Ανατολική, με κυριώτερες αναφορές: α) το ολοκαύτωμα της Αγχιάλου στον Εύξεινο Πόντο, η οποία πυρπολήθηκε και καταστράφηκε ολοσχερώς, την 30ή Ιουλίου του 1906, παραδομένη στο μίσος των Βουλγάρων εθνικιστών ως αποτέλεσμα του σχεδίου προσάρτησης της Ανατολικής Ρωμυλίας από το Βουλγαρικό κράτος, β) τη μαζική σφαγή του χριστιανικού πληθυσμού στο Οικονομιό της Ανατολικής Θράκης, στις 25 Ιανουαρίου 1913, που έχει και επίσημα καταγραφεί ως η πρώτη πράξη της Γενοκτονίας των Ελλήνων της Ανατολής, γ) τη συστηματική εξόντωση των Ελλήνων από τους Τούρκους και την εκδίωξή τους από την περιοχή της Ανατολικής Θράκης, που ξεκίνησε τη Δευτέρα του Πάσχα, στις 6 Απριλίου 1914, και δ) τον βίαιο εκπατρισμό του χριστιανικού πληθυσμού του Σαμάκοβου, τον Αύγουστο του 1915.

Σε διπλωματικό επίπεδο, ο Ελ. Βενιζέλος, αν και ήταν στην πλευρά των νικητών, χρειάστηκε να διαπραγματευτεί σκληρά κόντρα στις επιδιώξεις των μεγάλων δυνάμεων και στις απαιτήσεις τους, καθώς οι Αμερικανοί ήθελαν η Θράκη να γίνει ανεξάρτητο κράτος, μετά δε από συμβιβαστική πρόταση της Γαλλίας, δημιουργήθηκε στην περιοχή προσωρινή διασυμμαχική διοίκηση με αρμοστή τον στρατηγό Σαρπί. Το νέο κρατίδιο ονομάστηκε «Διασυμμαχική Θράκη» και είχε επίσημη γλώσσα τη γαλλική. Τελικά, η Αλεξανδρούπολη και η Κομοτηνή απελευθερώθηκαν στις 14 Μαΐου 1920, δηλαδή 99 χρόνια μετά την Ελληνική Επανάσταση του 1821. Εκείνη την ημέρα ο Ελληνικός Στρατός διατάχθηκε να αναλάβει εξ ονόματος των συμμάχων την κατάληψη και διοίκηση της Δυτικής Θράκης, αντικαθιστώντας τα γαλλικά στρατεύματα. Τον Ιούλιο του ίδιου χρόνου, με τη Συνθήκη των Σεβρών, η Θράκη προσαρτήθηκε οριστικά στην Ελλάδα.

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος (δεξιά) ενώ υπογράφει τη Συνθήκη της Λωζάννης (24 Ιουλίου 1923) (iefimerida.gr). Κάτω η διοίκηση της Διασυμμαχικής Θράκης (wiki)

Καθώς ωστόσο η Μικρασιατική καταστροφή του 1922 αφάνιζε τη μια μετά την άλλη τις πατρίδες του Ελληνισμού της καθ’ ημάς Ανατολής, έφερε και στη Θράκη μεγάλες ανακατατάξεις και εκτοπίσεις πληθυσμών. Με την ανακωχή των Μουδανιών (20 Σεπτεμβρίου – 3 Οκτωβρίου 1922) οι δυτικές Δυνάμεις έδωσαν την Ανατολική Θράκη στην νικήτρια Τουρκία, μετά την ήττα της Ελλάδας στη Μικρά Ασία και ο ελληνικός στρατός υποχρεώθηκε να την εγκαταλείψει, μέσα σε 15 μόλις ημέρες…

Στις 25 Σεπτεμβρίου 1922 ο Ελευθέριος Βενιζέλος τηλεγράφησε από το Παρίσι: «Ανατολική Θράκη απολέσθη ατυχώς δι’ Ελλάδα» και «ανάγκη Θράκαις να εγκαταλείψωσι την γην, ην από τόσων αιώνων κατοικούσιν, αυτοί και πρόγονοί των». Όπως γράφει χαρακτηριστικά ο Δημήτρης Α. Μαυρίδης, «ήταν ακόμη μία από τις εθνικές εκκαθαρίσεις του 20ού αιώνα, παρ’ όλο που το πρωτόκολλο της ανακωχής των Μουδανιών αφορούσε την εκκένωση της Ανατολικής Θράκης μόνο από τον ελληνικό στρατό και όχι και από τον ελληνικό πληθυσμό». 

Ως σύνορο μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας ορίστηκε αρχικά ο ποταμός Έβρος. Έτσι η Αδριανούπολη, το «πιο διαφιλονικούμενο σημείο του πλανήτη» κατά τον στρατιωτικό ιστορικό Τζον Κίγκαν, η οποία βρισκόταν στα ανατολικά του ποταμού Έβρου, ανήκε πλέον στους Τούρκους. Δεν συνέβαινε όμως το ίδιο με το νευραλγικό Κάραγατς, που περιελάμβανε τον σιδηροδρομικό σταθμό της Αδριανούπολης, από όπου διερχόταν το περίφημο Οριάν Εξπρές με πορεία προς Κωνσταντινούπολη και το οποίο παρέμενε στην Ελλάδα, αφού βρισκόταν στη δυτική όχθη του Έβρου. Σε εκείνο το χρονικό σημείο και για ένα εξάμηνο περίπου, πολλοί από τους Έλληνες της Αδριανούπολης κατέφυγαν στο Κάραγατς με την ελπίδα πως κάτι θα άλλαζε και θα επέστρεφαν στον τόπο τους.

Κατά το εξάμηνο εκείνο μάλιστα το Κάραγατς ονομάστηκε «Ορεστιάδα» εις ανάμνησιν της περιπέτειας του μυθικού Ορέστη και οι οδοί του έλαβαν ελληνικές ονομασίες, οι ορθόδοξοι ναοί του λειτουργούσαν κανονικά και τα ελληνικά σχολειά του γέμισαν από ελληνόπουλα. Οι διαβουλεύσεις όμως των ισχυρών της εποχής στη Λωζάννη συνεχίζονταν για την τελική υπογραφή της ομώνυμης συνθήκης και ο Ελευθέριος Βενιζέλος, πληρεξούσιος εκπρόσωπος της ελληνικής πλευράς, προκειμένου να πετύχει μια γενικότερη ειρήνη, παραχώρησε στην Τουρκία και την τριγωνική περιοχή που ορίζεται από το προάστιο της Αδριανούπολης Κάραγατς και τα χωριά της Ντεμερντές και Μπόσνα.

Η ελληνική και η τουρκική αντιπροσωπεία στη διάσκεψη της Συνθήκης της Λωζάννης (Νοέμβριος 1922 – Ιούλιος 1923) (city.sigmalive.com, sitalkisking.blogspot.com)

Όπως υποστηρίζουν οι περισσότεροι ιστορικοί, με την απόφαση αυτή ο Ελευθέριος Βενιζέλος απέφυγε την καταβολή πολεμικών αποζημιώσεων από την Ελλάδα προς την Τουρκία. Έτσι θυσιάστηκε η Ανατολική Θράκη για να επιτευχθεί η ειρήνη και να απαλλαγεί η ήδη δεινοπαθούσα από τη Μικρασιατική καταστροφή Ελλάδα από ένα ακόμα καταστρεπτικό και ταπεινωτικό οικονομικό βάρος. Με αυτόν τον τρόπο ολοκληρώθηκε ιστορικά η εγκατάλειψη της Αδριανούπολης και του Κάραγατς καθώς και πολλών ακόμα ελληνικών πόλεων και χωριών και ξεριζώθηκε και εκτοπίστηκε ολόκληρος ο ελληνικός πληθυσμός τους από τις υπερχιλιετείς πατρογονικές εστίες του. Τη συμφωνία για την παραχώρηση του Κάραγατς την πληροφορήθηκαν οι κάτοικοί του, προσωρινοί και μόνιμοι, Έλληνες στο σύνολό τους, το βράδυ της 27ης Μαΐου 1923.

Οικογένειες Ελλήνων της Ανατολικής Θράκης περνούν την Αδριανούπολη στο δρόμο της προσφυγιάς, τον Οκτώβριο του 1922 (anthofyto.wordpress.com)

«Ώρα καλή πουλάκι μου, αχ και να καλοδρομήσεις,
τα λόγια μου να θυμηθείς, αχ και πίσω να γυρίσεις.
Εκεί στα ξένα που θα πας, αχ να μη με λησμονήσεις,
άλλη αγάπη να μη βρεις, αχ κι εμένα παρατήσεις»
(Παραδοσιακό Θράκης)

Αναγκαστική ανταλλαγή πληθυσμών του Θρακικού Ελληνισμού – Η περίπτωση της Ανατολικής Θράκης

Ιωάννης Ε. Σιδηράς
Θεολόγος, Εκκλησιαστικός Ιστορικός, Νομικός

Οι αποφράδες εκείνες ημέρες του Αυγούστου και του Σεπτεμβρίου του 1922, του «μαύρου Σεπτεμβρίου», σφραγίστηκαν ανεξίτηλα από την «μαρτυρική άλωση» του Μικρασιατικού Ελληνισμού, ο οποίος ως «άδολον αρνίον» κατεσφάγη στο βωμό της ακραίας εθνικιστικής μανίας και της εφαρμογής της νέας πολιτικής της αναδυομένης πλέον κεμαλικής – μεταοθωμανικής Τουρκίας για εθνοκάθαρση των μη μουσουλμανικών πληθυσμών, καθώς και στο βωμό των πολιτικών και γεωστρατηγικών σκοπιμοτήτων των Μεγάλων Ευρωπαϊκών Δυνάμεων της εποχής. Παρά ταύτα, το τραγικό τέλος του ελληνισμού της καθ’ ημάς Ανατολής δεν είχε ακόμη συντελεσθεί. Αυτό το οριστικό τέλος επρόκειτο να έλθει με την λεγομένη «αναγκαστική ανταλλαγή των πληθυσμών» του Θρακικού Ελληνισμού και συγκεκριμένα με τον ξεριζωμό των Ανατολικοθρακών Ελλήνων, κατά τον Σεπτέμβριο, Οκτώβριο και Νοέμβριο του 1922, ο οποίος ολοκληρώθηκε με τον αφανισμό και των εσχάτων εστιών του Ελληνισμού της Ανατολικής Θράκης και μέχρι των προαστίων της Κωνσταντινουπόλεως, δια της εφαρμογής της Συνθήκης της Λωζάννης (24 Ιουλίου 1923), η οποία έθεσε και την «ταφόπλακα» της Ανατολικής Θράκης.

Όπως εύστοχα παρατηρεί ο ιστορικός Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος: «Οι ιθύνοντες του Ελληνικού κράτους με την αδιαφορία που είχαν επιδείξει στα 1885, όταν ο βουλγαρικός στρατός προσάρτησε πραξικοπηματικά την Ανατολική Ρωμυλία, επέτρεψαν χωρίς κανένα λόγο και πάλι το 1922 και μόνον εξ αιτίας των δυτικών πιέσεων και της ενδοτικής πολιτικής που ακολουθούσαν, την αποκοπή του ανατολικοθρακικού ελληνισμού από τις πατρογονικές εστίες». Στο σημείο τούτο θα πρέπει να υπογραμμισθεί με έμφαση ότι η εκ μέρους των Μεγάλων Δυνάμεων προκλητική παραχώρηση της Ελληνικής Ανατολικής Θράκης στην Τουρκία προσλαμβάνει τραγικώτερη και οδυνηρότερη διάσταση, εάν αναλογισθεί κανείς ότι μέχρι τα τέλη Ιουλίου του 1920 είχε καταληφθεί από τον προελαύνοντα νικηφόρο ελληνικό στρατό ολόκληρη η Ανατολική Θράκη, εκτός μιας μικρής περιοχής ανατολικά της γραμμής Μηδείας – Τσατάλτζας και επιπλέον στις 28 Ιουλίου – 10 Αυγούστου 1920 είχε υπογραφεί η Συνθήκη των Σεβρών, η οποία παραχωρούσε στην Ελλάδα ολόκληρη τη Δυτική και Ανατολική Θράκη, μαζί με την Καλλίπολη και σχεδόν έως και την περιοχή της Τσατάλτζας.

Το όνειρο όμως των Ανατολικοθρακών για ελευθερία δεν κράτησε πολύ και μετεβλήθη σ’ εφιάλτη ανείπωτου πόνου λόγω του επακολουθήσαντος εκπατρισμού και ξεριζωμού, ο οποίος επεβλήθη από τις Μεγάλες Δυνάμεις προς ικανοποίηση των απαιτήσεων της νικήτριας Τουρκίας και φυσικά προς εξυπηρέτηση των πολιτικών και γεωστρατηγικών συμφερόντων τους που ήταν ταυτισμένα, εκείνη την ιστορική περίοδο, με την αναδυόμενη μεταοθωμανική – κεμαλική Τουρκία. Η δε τραγική ειρωνεία στον σχεδιασμό για την επιβολή της παραχωρήσεως της Ανατολικής Θράκης στην Κεμαλική Τουρκία έγκειται στο ότι αυτή επετεύχθη χωρίς να παρεμποδισθεί από την ελληνική πλευρά, η οποία ούσα διπλωματικά απομονωμένη εδέχθη μοιρολατρικά τα αποφασισθέντα και επιβληθέντα από τις Μεγάλες Δυνάμεις, παρ’ όλο που ο Ελληνικός στρατός κατείχε την Ανατολική Θράκη δυνάμει της ισχύουσας ακόμη και τότε Διεθνούς Συνθήκης των Σεβρών (1920) και ενώ η Ελλάδα δεν είχε ηττηθεί από τους Τούρκους σε κάποια πολεμική αναμέτρηση επί των εδαφών της Ανατολικής Θράκης.

Τα ολέθρια γεγονότα όμως της Μικρασιατικής καταστροφής επηρέασαν άμεσα και καταλυτικά την ελληνική παρουσία στην Ανατολική Θράκη και προμήνυαν την τραγική μοίρα του Ελληνισμού της. Ο ερχομός 80.000 προσφύγων εκ Μικράς Ασίας στην Ανατολική Θράκη προκαλούσε στους Ανατολικοθρακιώτες αισθήματα θλίψης, απόγνωσης και κλίμα ηττοπάθειας και πανικού, επειδή ακριβώς έτρεμαν το ενδεχόμενο επανάληψης του φρικτού σκηνικού της Σμύρνης και στον Θρακικό χώρο. Ο Κώστας Γεραγάς ζώντας τα γεγονότα ως αυτόπτης και αυτήκοος μάρτυς υπογραμμίζει με έμφαση: «Μετά την συμφοράν η χαρά των Μουσουλμάνων δυσκόλως ηδύνατο να αποκρυβή, επίστευον δε πλέον ακραδάντως εις επάνοδον της Τουρκίας. Δεν υπήρχε καμμία αμφιβολία ότι οι Τούρκοι, ευκαιρίας διδομένης, θα εδεικνύοντο οίοι είνε. Τα επακολουθήσαντα κατά την εκκένωσιν γεγονότα δειπίστωσαν τούτο. Το ελληνικόν στοιχείον κατελήφθη υπό συγκινήσεως δια την συμφοράν και υπό αισθημάτων αγωνίας μετά τας αγρίας σφαγάς της Σμύρνης, μάλιστα δε πάντων οι πρόσφυγες, οι οποίοι μετά τόσας δοκιμασίας απώλεσαν την ευψυχίαν και εζήτουν να μεταφερθώσιν εις Μακεδονίαν. Η συγκίνησις, αν μη ο πανικός, των πρώτων ημερών ηδύνατο να διαλυθή, να παρέλθη, αν αποκαθίστατο η πεποίθησις του λαού εις τον στρατόν. Τούτο δεν συνέβαινε και περιττόν να εκταθή κανείς περισσότερον εις πενθίμους σελίδας επί του ζητήματος».

Ο Ελληνικός πληθυσμός της Ανατολικής Θράκης στον δρόμο της προσφυγιάς, 1922 (evros-news.gr, kastropolites.com)

Οι Μεγάλες Δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία και Ιταλία), ύστερα από την απάνθρωπη στάση που επέδειξαν κυνικά έναντι της εθνοκαθάρσεως σε βάρος των Ελλήνων της Μικράς Ασίας και παρά τις όποιες ασθενικές αντιδράσεις του Ελευθερίου Βενιζέλου, απεφάσισαν να θυσιασθεί η Ανατολική Θράκη και να αποδοθεί στην Τουρκία, μέχρι την Αδριανούπολη και τον Έβρο. Τόπος των συσκέψεων μεταξύ των εκπροσώπων των Μεγάλων Δυνάμεων, της Τουρκίας και της Ελλάδος είχαν ορισθεί τα Μουδανιά, όπου οι Έλληνες βουλευτές της Θράκης, ως πληρεξούσιοι των Ανατολικοθρακών, πληροφορήθηκαν εμβρόντητοι τα περί της αναγκαστικής εκκενώσεως της Ανατολικής Θράκης ολίγες ημέρες πριν την υπογραφή του Πρωτοκόλλου των Μουδανιών.

Έτσι, στις 25 Σεπτεμβρίου – 8 Οκτωβρίου 1922 ο Ελευθέριος Βενιζέλος έστειλε από το Παρίσι προς τη Γενική Διοίκηση Θράκης, το παρακάτω συγκλονιστικό τηλεγράφημα: «Ανακοινώσατε, παρακαλώ, τηλεγράφημα εις πληρεξουσίους Θράκης. Ανατολική Θράκη απωλέσθη ατυχώς δι’ Ελλάδα και επανέρχεται εις άμεσον κυριαρχίαν Τουρκίας, αποκλειομένης πάσης διαμέσου λύσεως, οία υπονοουμένη εις τηλεγράφημά Σας. Επί πλέον υποχρεούμεθα να εκκενώσωμεν από τούδε Θράκην. Ολόκληρος προσπάθειά μου στρέφεται πώς χάνοντες Θράκην να σώσωμεν εν μέτρω δυνατώ Θράκας. Γνωρίζετε ότι πάσαι αι εγγυήσεις, ας συθήκη Ειρήνης ηδύνατο να προΐδη και ας Τούρκοι θα εδέχοντο, ουδεμίαν ασφάλειαν πραγματικήν αποτελούσιν διά Χριστιανούς και χαίρω, διότι επί τούτω συμφωνείτε εντελώς. Όσον τραγικόν και αν είνε, ανάγκη Θράκες να εγκαταλείψωσιν την γην, ην από τόσων αιώνων κατοικούσιν αυτοί και πρόγονοί των, δεν υπάρχει άλλον μέσον σωτηρίας δι’ αυτούς μετά την θριαμβευτικήν επιστροφήν των Τούρκων εις Ευρώπην. Κάμνω, ό,τι δυνατόν, όπως επιτύχω, ίνα την αποχώρησιν της Ελληνικής Διοικήσεως μη επακολουθήση αμέσως επαναφορά Τουρκικής Διοικήσεως και Χωροφυλακής, αλλά συμμαχικά στρατεύματα αναλάβωσιν προσωρινώς διοίκησιν, ίνα δοθή καιρός εις θέλοντας εκ των κατοίκων να μετοικήσωσιν αποκομίζοντες την κινητήν περιουσίαν των …».

Στις 28 Σεπτεμβρίου – 11 Οκτωβρίου 1922 υπεγράφη τελικώς στα Μουδανιά μεταξύ των συμμάχων η στρατιωτική συμφωνία, η οποία ετέθη σε ισχύ από τα μεσάνυκτα της 1/14 -2/15 Οκτωβρίου. Η στρατιωτική εκκένωση της Ανατολικής Θράκης, με εξαίρεση την περιοχή της Καλλιπόλεως, θα έπρεπε να συντελεθεί εντός προθεσμίας 15 ημερών και η έξοδος των ελληνικών πληθυσμών θα ολοκληρωνόταν μέσα σε 30 ημέρες μετά το πέρας της αποχωρήσεως του ελληνικού στρατού. Εν προκειμένω, άξια ιδιαίτερης μνείας είναι η κρίση του Αλ. Μαζαράκη – Αινιάν, ο οποίος υπήρξε ο άλλοτε ελευθερωτής της Θράκης και ήταν απολύτως αντίθετος με το περί ανακωχής σχέδιο του Πρωτοκόλλου των Μουδανιών. Γράφει λοιπόν ο Μαζαράκης – Αινιάν στα «Απομνημονεύματά» του: «Κι αν υπήρχε μια μικρή πιθανότητα να διασωθεί η Ανατολική Θράκη (παρά την κατάπτωση του ηθικού του ελληνικού στρατού και την αποδιοργάνωσή του), φρόντισαν, τόσο ο Ελ. Βενιζέλος στο Παρίσι όσο και η επαναστατική κυβέρνηση στην Αθήνα, να δώσουν τη χαριστική βολή, γιατί αποδέχθηκαν αμέσως και μάλιστα την άμεση εκκένωσή της. Αυτή υπήρξε η απάντηση του Αλ. Μαζαράκη – Αινιάν στο αυτό ερώτημα «Ηδυνάμεθα να σώσωμεν την Θράκην;».

α. Αντιπρόσωποι των συμβαλλομένων κρατών στα Μουδανιά (patranews.com), β. Το Ρωσικό Προξενείο στα Μουδανιά όπου υπεγράφη η Ανακωχή τον Οκτώβριο του 1922 (fb), γ. Ο χώρος υπογραφής της Συνθήκης των Μουδανιών (docplayer.gr)

Όταν πλέον η διπλωματία των ισχυρών έθεσε και επί χάρτου τις υπογραφές για τον πατρογονικό ξεριζωμό των Ελλήνων της Ανατολικής Θράκης άρχισε η «Μεγάλη Έξοδος» μέσα σε κατάσταση απολύτου πανικού και υπό το «σύνδρομο της ατάκτου φυγής». Γράφει σπαρακτικά ο λόγιος και φιλόμουσος Θρακιώτης Πολύδωρος Παπαχριστοδούλου: «Ένα λυπητερό και μουχρωμένο φθινόπωρο άφηναν οι Θράκες πανοικεί τους χρυσαφένιους κάμπους και τις απέραντες κοιλάδες, άφηναν τους Θρακικούς δρυμώνες, τις λαγκαδιές και τα δάση τ’ απάτητα, άφηναν τη γη των τριών χιλιετηρίδων του Γένους, όπου ανθοβολούσε η Ελληνική σκέψη και προκοπή. Άφηναν τους παμπάλαιους τάφους των προγόνων και τις Εκκλησίες τους και έπαιρναν τον δρόμο της εξορίας. – Προς τα γεφύρια, ακούγεται πάντα η προσταγή, προς τα γεφύρια! Και ταξίδευαν όλοι προς τα γεφύρια. Μέρες από τ’ ακρογιάλια της Μαυροθάλασσας αφήνοντας πίσω τους την τρισευλογημενη γη της Θράκης. Την ατρύγητη θάλασσά τους οι Αγαθοπολίτες, οι Βασιλικιώτες, οι Μηδειώτες- τη Μαυροθάλασσα».

Οι δυστυχείς Θράκες αναζητούσαν τη σωτηρία τους μέσω της ατάκτου φυγής με κάρα και αραμπάδες, που όταν ακινητοποιούνταν λόγω των άθλιων καιρικών συνθηκών από τις πυκνές βροχοπτώσεις, οδηγούσαν τους απροστάτευτους επιβάτες τους σε βέβαιο θάνατο από τους ατάκτους ενόπλους Τούρκους. Κατά τη διάρκεια της μαρτυρικής εξόδου συνέβαιναν θάνατοι και τοκετοί. Η πεζοπορία υπήρξε ένας εφιαλτικός και βασανιστικός Γολγοθάς. Γέροι, μωρά και ασθενείς υπέκυπταν από τις κακουχίες. Όπως γράφει με πόνο ψυχής ο Κώστας Γεραγάς: «Δεν ήταν μόνο οι προσωπικές περιουσίες που χάνονταν, ήταν οι απέραντες και γόνιμες πεδιάδες, οι πράσινες θάλασσες των αμπελιών, τα πλούσια αρχοντόσπιτα, τα επιβλητικά κοινοτικά και εκπαιδευτικά ιδρύματα, τα ατελείωτα θρακικά δημητριακά, των οποίων ενώ είχε παραχωρηθεί στην Εθνική Τράπεζα το προνόμιο της εξαγοράς μεγάλου μέρους τους, τελικά και εκείνα εγκαταλείφθηκαν σχεδόν όλα».

Εγκαταλείποντας την Ανατολική Θράκη με κάθε μέσο… Αριστερά: πορεία προς τον Έβρο και τη δυτική Θράκη και δεξιά: αποχώρηση Ελλήνων της Τσατάλτζας (Μετρών) από λιμάνι της Ανατ. Θράκης (kastropolites.com, users.sch.gr)

Ο δεύτερος τρόπος φυγής των μαρτύρων Θρακών ήταν η δια της θαλάσσης οδός. Απερίγραπτες και ανείπωτες εικόνες διεδραματίζονταν στους παραλιακούς όρμους λόγω της αθρόας συρροής των προσφύγων Θρακών, οι οποίοι επρόκειτο να αναχωρήσουν από τα λιμάνια της Θυνιάδος, της Μηδείας, του Εξάστερου, των Επιβατών, της Σηλυβρίας, της Ηρακλείας, της Ραιδεστού, της Μυριοφύτου, της Περιστάσεως και άλλων σημείων της Προποντίδος. Όσοι από τους κατοίκους της Θρακικής ενδοχώρας μπορούσαν να ακολουθήσουν τις οδικές διαβάσεις κατευθύνονταν, δια μέσου του Έβρου, προς τη Δυτική Θράκη. Κατά χιλιάδες όμως έπαιρναν τον δρόμο της προσφυγιάς και μέσω των σιδηροδρομικών σταθμών όπου αθρόα συγκεντρώνονταν υπό άθλιες καιρικές συνθήκες με την ελπίδα ότι θα μπορούσαν, ύστερα και από την αναμονή πολλών ημερών, να επιβιβαστούν σε κάποια βαγόνια για να σωθούν. Οι Θράκες έσωζαν πρωτίστως με αγάπη τα ιερά σκεύη, τα Ευαγγέλια, τις ιερές εικόνες και τα ιερά λείψανα των Αγίων τους, όπως συνέβη και με το ιερό λείψανο του εθνοϊερομάρτυρος Αγίου Κυρίλλου του Στ’ (+1821), Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, το οποίο εφυλάσσετο στη Μητρόπολη Αδριανουπόλεως, και αφού είτε τα τοποθετούσαν στα κάρα και τους αραμπάδες είτε τα έκρυπταν κάτω από τα ρούχα τους, με δάκρυα και λυγμούς κλείδωναν τις εκκλησιές τους, τα σπίτια και τις αποθήκες με το βιός της χρονιάς εκείνης, και έπαιρναν τον μαρτυρικό δρόμο της προσφυγιάς έχοντας την άσβεστη ελπίδα ότι θα επέστρεφαν και πάλι στα χωριά και στα σπίτια τους.

Μετά την αναχώρηση των Θρακών από τις πατρογονικές τους εστίες αντίκριζε κανείς στα έρημα χωριά, κωμοπόλεις και πόλεις, τα λεηλατημένα σπίτια και καταστήματα, τις καταστραμμένες αποθήκες και τις απογυμνωμένες εκκλησίες, οι οποίες μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις είχαν υποστεί τους ανίερους βανδαλισμούς των ενόπλων τουρκικών ομάδων. Ο δε Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος αναφέρει ότι συγκλονιστικές σκηνές εξελίσσονταν ανάμεσα σε φίλους και γείτονες Έλληνες και Τούρκους, οι οποίοι αγκαλιασμένοι αποχωρίζονταν και το συγκινητικό είναι ότι εκείνες τις μεγάλες ώρες, εάν κάποιοι Τούρκοι χρωστούσαν κάποιο χρηματικό ποσό στους Έλληνες, το επέστρεφαν. Σε άλλες περιπτώσεις οι Έλληνες, καθώς εγκατέλειπαν τον τόπο τους, έκαιγαν τα σπίτια και τα καταστήματά τους για να μη λεηλατηθούν από τους επελαύνοντες ενόπλους Τούρκους.

Ο Μενέλαος Εμμανουηλίδης αναφερόμενος στον ξεριζωμό των Ελλήνων της Κωμοπόλεως Βρύσης (Μπουνάρ – Χισάρ), η οποία υπήγετο στην Επαρχία των Σαράντα Εκκλησιών, γράφει χαρακτηριστικά: «… Αφού εφιλήσαμε με συντριβήν καρδίας τα άγια χώματα της χώρας των Πατέρων και Προγόνων μας εξεκινήσαμεν κατά καραβάνια συνεχή σχεδόν όλοι ομαδικώς πλην των Διοικ. Αρχών, αι οποίαι είχον διαταγήν να μείνουν μέχρι της τελείας εκκενώσεως της Θράκης». Παντού κυριαρχούσαν ο φόβος, ο πανικός, η απόγνωση, οι ασθένειες και οι επιδημίες που θέριζαν γέροντες και παιδιά, ενώ ανήμπορες μανάδες και νήπια που έκλαιγαν γοερά, αναζητούσαν τις οικογένειές τους. Οι τελευταίοι Ανατολικοθρακιώτες, οι οποίοι εγκατέλειψαν τις πατρογονικές εστίες τους, ήταν οι Καλλιπολίτες κατά τον Νοέμβριο του 1922 και οι κάτοικοι της περιφέρειας Τσατάλτζας κατά τον Δεκέμβριο του 1922.

Συγκλονιστικές είναι οι μαρτυρίες των αυτοπτών και αυτηκόων μαρτύρων, οι οποίοι με τις περιγραφές τους διασώζουν την τραγική πραγματικότητα που βίωναν οι πρόσφυγες κατά την οδό τη μαρτυρίου τους στην «Μεγάλη Έξοδο» από την πατρίδα τους. Μία εξ αυτών των περιγραφών αναφέρει: «Η έξοδος αυτή παριστά σπαραξικάρδιον θέαμα. Διά της πόλεως Μ. Γέφυρας, κεντρικής οδού πολλών περιφερειών, επί ημέρας και νύκτας πολλάς διήρχοντο μυριάδες προσφύγων της Μ. Ασίας και Θράκης. Θρήνοι και οδυρμοί και αραί στυγεραί κατά των υπαιτίων της τραγικής συμφοράς επλήρουν τους αιθέρας. Κατά σατανικήν σύμπτωσιν βροχή ραγδαία και χάλαζα χονδρά έπληττον τους ατυχείς τούτους πληθυσμούς… Ωσεί μη ήρκουν ταύτα ο προσφυγικός κόσμος επέπρωτο να δοκιμάση και αιματηράς περιπετείας κατά την οδόν του μαρτυρίου του… υπό τοιαύτας λοιπόν τραγικάς και καταστρεπτικάς συνθήκας έλαβε χώραν η έξοδος των κατοίκων της Θράκης, ως πάλαι ποτέ των Εβραίων εξ Αιγύπτου. Λαός, κατοικών την χώραν ταύτην από αμνημονεύτων χρόνων, αναγκάζεται να εγκαταλείψη την γην των πατέρων του, μεθ’ ης συνδέεται δι’ αρρήκτων ιστορικών και εθνολογικών δεσμών, εις το άκουσμα της επανόδου των Τούρκων …».

Ο Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος διασώζει την προσωπική μαρτυρία του Υποδιοικητή Αρκαδιουπόλεως κ. Λεφά, ο οποίος μεταξύ άλλων έγραφε: «… Έτι τραγική ήτο η θέσις των αγροτικών πληθυσμών, οι οποίοι σχηματίζοντες καραβάνια διέσχιζον την περιφέρειαν με διεύθυνσιν προς τον Έβρον αίροντες τον σταυρόν του μαρτυρίου… Είδον γυναίκα πεσούσαν εξ εξαντλήσεως από την υπερπληρωμένην άμαξαν και εκπνεύσασαν. Είδον πρόσφυγα εξ ατονίας μη συγκρατηθέντα επί των ποδών του και πεσόντα άπνουν εκ του βαγονίου. Είδον βρέφη αποθανόντα εξ ασφυξίας εις τα αγκάλας δυστυχών χωρικών γυναικών… Εις τον σιδηροδρομικόν σταθμόν εν αναμονή των βαγονίων και της χορηγίας θέσεων οι πρόσφυγες έμενον εκτεθειμένοι εις τας ιδιοτροπίας του θρακικού φθινοπώρου με τον άγριον άνεμον και την βροχήν. Βήξ, στόνοι και κλαυθμοί ηκούοντο διαρκώς. Φωναί ως από τάφων εζήτουν επίσπευσιν της αναχωρήσεως, ενώ χείρες ικέτιδες των ιερέων ηυλόγουν διά τελευταίαν φοράν την γενέτειραν γην και τους τάφους των προγόνων… έλαβον χώρα και τοκετοί καθ’ οδόν και θάνατοι με απλοποιημένας στιγμιαίας κηδείας …».

Θρακιώτικο κέντημα (users.sch.gr)

Η οριστική χαριστική βολή στον ελληνισμό της Ανατολικής Θράκης και των περιχώρων του Νομού Κωνσταντινουπόλεως επήλθε με την Συνθήκη της Λωζάνης, η οποία υπεγράφη στις 24 Ιουλίου του 1923, αλλά κυρίως με την «Σύμβαση περί Ανταλλαγής των Ελληνικών και Τουρκικών Πληθυσμών» μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, η οποία υπεγράφη στις 30 Ιανουαρίου του 1923 και ίσχυσε από την 31η Μαρτίου 1924. Έτσι, δυνάμει της Συνθήκης της Λωζάνης, εξαναγκάστηκαν σε εκπατρισμό και οι τελευταίοι εναπομείναντες Έλληνες του Κάραγατς και των χωριών Μπόσνα και Δεμιρδές, ενώ τον Ιούνιο του 1924 εκπατρίστηκαν οι τελευταίοι Έλληνες της περιφέρειας Τσατάλτζας και των πέριξ χωριών του Νομού Κωνσταντινουπόλεως.

Το Πάσχα του 1919 οι Μετρινοί (Τσαταλτζινοί) γιόρταζαν μαζί με τους Έλληνες στρατιώτες και αξιωματικούς. Κανείς τους τότε δεν φανταζόταν τι θα επακολουθούσε μόλις λίγα χρόνια αργότερα: Προδοσία, εγκατάλειψη, ξεριζωμός, δοκιμασίες, πόλεμοι, βάσανα και πόνοι απερίγραπτοι.. (users.sch.gr)

Η Συνθήκη της Λωζάννης, ύστερα από 98 συναπτά έτη εκ της υπογραφής της, έχει πλέον καταγραφεί ως ένα αρνητικό διεθνές ορόσημο, διότι αν και προηγήθηκαν και άλλες ανταλλαγές πληθυσμών μεταξύ Τούρκων και Βουλγάρων κατά το έτος 1913, καθώς και μεταξύ Βουλγάρων και Ελλήνων με την κατά το 1919 υπογραφείσα Συνθήκη του Νεϊγύ, εν τούτοις διαφέρει καίρια από εκείνες ως προς το ότι η συγκεκριμένη ανταλλαγή των πληθυσμών υπήρξε «αναγκαστική» και μάλιστα υλοποιήθηκε υπό την αιγίδα της Κοινωνίας των Εθνών. Δεν είναι καθόλου υπερβολική η διαπίστωση ότι η ιστορία των εθνών δεν έχει να παρουσιάσει προηγούμενο τόσο ασυνήθιστης διεθνούς συνθήκης. Ποτέ άλλοτε μέσα στην μακραίωνη ιστορία των μαζικών μετακινήσεων πληθυσμών δεν είδαμε σχεδόν περί τα 2.000.000 ανθρώπων να ξεριζώνονται από τις προαιώνιες πατρογονικές τους εστίες και να εγκαθίστανται σε ξένη γη με μια μονοκονδυλιά. Ακόμη δε και αν εθεωρείτο «εθελούσια μετοικεσία» και όχι αναγκαστική ανταλλαγή, ωστόσο και πάλι η πληθυσμιακή αυτή μετακίνηση δεν θα είχε προηγούμενο μέσα στην ιστορία των μαζικών μεταναστεύσεων.

Η Ραιδεστός, το κόσμημα της Ανατολής. Απόψεις της παραλίας της πόλης, οι μαθητές και δάσκαλοι του σχολείου και η ελληνική φιλαρμονική (levantineheritage.com)

Καθίσταται μάλιστα ακόμη τραγικότερη και οδυνηρότερα άδικη η εκκένωση της Ανατολικής Θράκης, η οποία είχε προηγηθεί της υπογραφής της Συνθήκης της Λωζάννης, επειδή ακριβώς αυτή επεβλήθη στην ανήμπορη και πολιτικά διχασμένη Ελλάδα από τους ευρωπαίους «συμμάχους» της, παρ’ όλο που δεν είχε προηγηθεί κάποια στρατιωτική – πολεμική ήττα των Ελλήνων, που να δικαιολογούσε την οριστική απώλεια της Ανατολικής Θράκης, την οποία εξ άλλου κατείχε η Ελλάδα δυνάμει της Συνθήκης των Σεβρών (1920). Ο απολογισμός όλων αυτών των ασύλληπτων γεγονότων, τα οποία βίωναν ως απόλυτη «κόλαση» οι Έλληνες της «καθ’ ημάς Ανατολής», υπήρξε τραγικός και ολέθριος, αφού περίπου 250.000 Ανατολικοθρακιώτες και σχεδόν 1.300.000 Μικρασιάτες, Πόντιοι και Ανατολικορωμυλιώτες πρόσφυγες εκτοπίστηκαν και εκπατρίστηκαν από τις πατρογονικές εστίες τους, από την «Πατρίδα», όπως συνήθιζαν να λένε με σπαραγμό και πόνο ψυχής μέχρι και στα βαθιά γεράματά τους, μέχρι και τον θάνατό τους.

Ελληνίδες από το Καβακλί της Ανατολικής Θράκης με την περίφημη παραδοσιακή φορεσιά τους (pinterest, filippoupolis.blogspot.com)

Οι πρόσφυγες Έλληνες αγκάλιασαν τη νέα τους πατρίδα στην κυρίως Ελλάδα, που την αγάπησαν και την πόνεσαν όπως την Ανατολική Θράκη και την Ανατολική Ρωμυλία. Δούλεψαν σκληρά και αγόγγυστα, μεταλαμπάδευσαν τον πολιτισμό τους, πρόκοψαν και ανέστησαν τις αλησμόνητες πατρίδες τους φυτεύοντας με τις ίδιες ονομασίες για να μην λησμονηθούν ποτέ, νέους οικισμούς και κωμοπόλεις, όπως: Νεοχώρι, Νέος Σκοπός (Σερρών), Νέα Πέτρα, Νέα Μήδεια, Νέα Καλλίπολη, Νέα Μάλγαρα, Σαράντα Εκκλησιές, Νέα Μάδυτος, Νέα Αγχίαλος, Στενήμαχος, Νέα Μάκρη, Νέα Πέραμος, Νέα Αδριανή κ.ά. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι οι βασανισμένοι πρόγονοί μας ως τελευταία επιθυμία τους είχαν πριν πεθάνουν να φιλήσουν το χώμα της πατρώας γης και όταν πεθάνουν να λάβουν μαζί τους στον τάφο λίγο χώμα από την αλησμόνητη και λατρευτή γενέτειρά τους, όπου είδαν το πρώτο φως της ζωής, αλλά και να γραφεί στη μαρμάρινη ταφόπλακά τους το όνομα του χωριού ή της πόλεώς τους, που ποτέ δεν είχαν λησμονήσει και έφευγαν από τον μάταιο και άδικο τούτο κόσμο με το μαράζι της απώλειάς τους.

Η γραφή αυτή ας είναι «εις μνημόσυνον αιώνιον» των βιαίως και αδίκως εκτοπισθέντων και εκπατρισθέντων προσφύγων εκ της Ανατολικής Θράκης και Ανατολικής Ρωμυλίας, και προσήκει να έχει ως κατακλείδα τους λόγους του αοίδιμου λόγιου και φιλόμουσου μεγάλου Θράκα Πολύδωρου Χριστοδούλου: «Περνούν στην αντίπερα όχθη του Έβρου, όπου τους προσμένει ένας αδελφός λαός. Λουλουδίζουν φθινοπωρινά τα ξεροτόπια κι οι πλαγιές χαμογελούν. Ξεπροβάλλουν πολιτείες άλλες, άγνωστες, πανάρχαιες, βυζαντινές, χωριά και τοπία συγγενικά και χαμόγελο και αγκαλιά ζεστή. Είναι η ελεύθερη Θράκη. Εδώ παιδιά, φωνάζει ο Παπα Μανώλης, ο παπάς κι ο δάσκαλος στους συντοπίτες του -ξεζέψτε και λύστε τους ζυγούς, εδώ θα χτίσουμε ξανά τις ορφανές πλια και χαμένες μας πατρίδες. Καρτερείτε».

Από το Κάραγατς στην Ορεστιάδα… με την πένα του νομπελίστα συγγραφέα και δημοσιογράφου Έρνεστ Χέμινγουεϊ

Συνολικά, 250.000 γηγενείς Έλληνες και 150.000 στρατιωτικοί και δημόσιοι υπάλληλοι ξεκίνησαν να εγκαταλείπουν την ανατολική Θράκη. Οκτώ χιλιάδες Τούρκοι αστυνομικοί εγκαταστάθηκαν τότε στην περιοχή, προκειμένου να επιβλέψουν την εκκένωση.

Οι ξεριζωμένοι, αφού πήραν μαζί τους όλες τις μνήμες τους, αλλ’ ελάχιστα από τα περιουσιακά τους στοιχεία, άλλοι με άμαξες και άλλοι με το τρένο, κατέφθασαν 18 χιλιόμετρα νότια της Αδριανούπολης, σε μια ακατοίκητη αγροτική περιοχή. Οι Έλληνες κάτοικοι του Κάραγατς (Karaagac) μετά από προτροπή του μητροπολίτη τους Πολυκάρπου, αποφάσισαν να κατοικήσουν όλοι μαζί σε μια περιοχή. Έστειλαν λοιπόν, μια επιτροπή να ερευνήσει τα μέρη που προτάθηκαν για τη νέα εγκατάστασή τους. Ως προσφορότερη κρίθηκε η τοποθεσία «Κουμ-Τσιφλίκ» και έτσι, στις 12 Αυγούστου του 1923, έγιναν τα εγκαίνια της νέας πόλης, που ονομάστηκε «Νέα Ορεστιάδα», για να τους θυμίζει την παλαιά Ορεστιάδα, το Κάραγατς που άφησαν…

Η περιοχή, που επέλεξαν και ίδρυσαν τη Νέα Ορεστιάδα, απέχει μόλις 18 χιλιόμετρα από τη γενέτειρά τους και κατέχει μια μοναδικότητα στην ιστορία της ελληνικής προσφυγιάς: πρόκειται για μια απέραντη έκταση πεδιάδας από την οποία απουσίαζε κάθε ίχνος προηγούμενου οικισμού! Το Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Ορεστιάδας, ένα από τα αρτιότερα και καλύτερα οργανωμένα μουσεία στην Ελλάδα, διαθέτει μαρτυρίες για όλες τις μνήμες του ξεριζωμού χιλιάδων Ελλήνων και την εγκατάστασή τους στη νέα πόλη.

Οι ανταποκρίσεις του Έρνεστ Χέμινγουεϊ από την ανατολική Θράκη, τον Νοέμβριο 1922, έχουν επίσης μείνει ιστορικές. Ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ γεννήθηκε στις ΗΠΑ, στις 21 Ιουλίου 1899 και σε ηλικία 20 περίπου ετών, το 1920, ξεκίνησε από το Παρίσι, όπου βρισκόταν εγκατεστημένος με την πρώτη σύζυγό του, τη σταδιοδρομία του ως δημοσιογράφος και πολεμικός ανταποκριτής της εφημερίδος Toronto Star Weekly. Στα 1922 ο Χέμινγουεϊ ήρθε στην Κωνσταντινούπολη, ως απεσταλμένος της εφημερίδας του που κάλυπτε τον ελληνοτουρκικό πόλεμο. Μέσω των ανταποκρίσεών του το ευρύ κοινό της εποχής γνώρισε τη Μικρασιατική Καταστροφή. Ήταν παρών στην ανταλλαγή των πληθυσμών στη Θράκη, που ακολούθησε τη Συνθήκη των Μουδανιών το 1922.

Μετακίνηση του ελληνικού πληθυσμού κατά την εκκένωση της Αδριανούπολης και του Κάραγατς (iefimerida.gr)

Στις 14 Οκτωβρίου 1922, καταπολεμώντας τον πυρετό του με ασπιρίνες και κινίνα, ο Χέμινγουεϊ αγόρασε τρεις καινούργιες καθαρές κουβέρτες και κατευθύνθηκε δυτικά, καταλήγοντας στην Αδριανούπολη, όπου η κατάσταση που αντίκρισε ήταν …χαοτική. Εκεί περιέγραψε το δράμα των Ελλήνων προσφύγων που εγκατέλειπαν την περιοχή μαζί με το εξαθλιωμένο στράτευμα, κατευθυνόμενοι δυτικά. Μέσα από το λογοτεχνικό του ταλέντο, ο συγγραφέας δίνει συγκλονιστικές περιγραφές μιας περιόδου που έχει σημαδέψει την ψυχή των Ελλήνων:

«Ο άντρας σκεπάζει με μια κουβέρτα την ετοιμόγεννη γυναίκα του πάνω στον αραμπά για να την προφυλάξει από τη βροχή. Εκείνη είναι το μόνο πρόσωπο που βγάζει κάποιους ήχους [από τους πόνους της γέννας]. Η μικρή κόρη τους την κοιτάζει με τρόμο και βάζει τα κλάματα. Και η πομπή προχωρά… Δεν ξέρω πόσο χρόνο θα πάρει αυτό το γράμμα να φτάσει στο Τορόντο, αλλά όταν εσείς οι αναγνώστες της Σταρ το διαβάσετε, να είστε σίγουροι ότι η ίδια τρομακτική, βάναυση πορεία ενός λαού που ξεριζώθηκε από τον τόπο του θα συνεχίζει να τρεκλίζει στον ατέλειωτο λασπωμένο δρόμο προς τη Μακεδονία …» (Toronto Star, 20 Οκτωβρίου 1922).

Έλληνες πρόσφυγες εκτοπισμένοι από τις πατρογονικές εστίες τους στην Ανατολική Θράκη (iefimerida.gr)

»Το κυρίως σώμα της πομπής, που διασχίζει τον ποταμό Έβρο στην Αδριανούπολη, φτάνει τα τριάντα χιλιόμετρα. Τριάντα χιλιόμετρα με κάρα που τα σέρνουν βόδια, ταύροι και λασπωμένα βουβάλια, με εξουθενωμένους, κατάκοπους άνδρες, γυναίκες και παιδιά να περπατούν στα τυφλά …».

»Χιλιάδες χριστιανοί, πολλοί εκ των οποίων πεινασμένοι και με όλα τα υπάρχοντά τους πακεταρισμένα στις πλάτες τους, άρχισαν να εγκαταλείπουν τη Θράκη σήμερα, καθώς ο σταυρός δίνει τη θέση του στην ημισέληνο. Ηλικιωμένοι άνδρες και γυναίκες, πολλοί κουβαλώντας παιδιά, βάδιζαν προς τη Βαλκανική, εγκαταλείποντας για πάντα τα σπίτια στα οποία κατοικούσαν για χρόνια. Κάποιοι φόρτωσαν τα οικιακά τους αντικείμενα σε καρότσια που σέρνανε βόδια. Τα περισσότερα τρένα στη Θράκη είχαν επιταχθεί από την ελληνική κυβέρνηση για τη μεταφορά στρατιωτών, οι οποίοι θα μετεπιβιβαστούν σε μεταγωγικά μόλις φτάσουν στα λιμάνια. Η Ραιδεστός στη χερσόνησο των Βαλκανίων είχε γεμίσει ασφυκτικά με πρόσφυγες. Οι βασανισμένοι και πεινασμένοι Έλληνες και Αρμένιοι περιμένουν κάποιο μέσο να τους μεταφέρει στην Ελλάδα …» (απόσπασμα από το άρθρο του Έρνεστ Χέμινγουεϊ «Οι χριστιανοί αφήνουν τη Θράκη στους Τούρκους», 16-10-1922).

Τα δημοσιογραφικά άρθρα του Χέμινγουεϊ αναφέρονται κυρίως στη στρατιωτική εκκένωση της Κωνσταντινούπολης και της Ανατολικής Θράκης και στο αντίστοιχο χρονικό του ελληνικού ξεριζωμού. Το αντικειμενικό ρεπορτάζ -η ψυχρή αποτύπωση ενός ιστορικού γεγονότος- εξελίσσεται σταδιακά σε απόγνωση και κραυγή διαμαρτυρίας για τα δεινά των μετακινούμενων πληθυσμών. Ο δημοσιογράφος καταδεικνύει, μεταξύ άλλων, τα ολέθρια διπλωματικά και στρατιωτικά σφάλματα της ελληνικής κυβερνήσεως. Λίγο μετά, στις 3 Νοεμβρίου του 1922, από το Μουρατλί, σημειώνει τον τραγικό επίλογο της προδοσίας:

«Αυτό είναι το τέλος της σπουδαίας ελληνικής στρατιωτικής περιπέτειας. Ακόμα και στην εκκένωση, οι Έλληνες φαίνονται καλοί στρατιώτες. Έχουν έναν αέρα θαρραλέας επιμονής που θα σήμαινε δύσκολα ξεμπερδέματα για τον Τούρκο, αν ο στρατός του Κεμάλ έπρεπε να πολεμήσει για τη Θράκη, αντί αυτή να του δοθεί ως δώρο στα Μουδανιά. Ο λοχαγός Ουίταλ του ινδικού ιππικού … μου είπε την εκ των έσω ιστορία της ίντριγκας που οδήγησε στην κατάρρευση του ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία: Οι Έλληνες στρατιώτες ήταν πολεμιστές πρώτης κατηγορίας. Είχαν καλούς αξιωματικούς, οι οποίοι είχαν υπηρετήσει με τους Βρετανούς και τους Γάλλους στη Θεσσαλονίκη και υπερτερούσαν του κεμαλικού στρατού. Πιστεύω ότι θα καταλάμβαναν την Άγκυρα και θα έβαζαν τέλος στον πόλεμο, αν δεν είχαν προδοθεί. Όταν ο Κωνσταντίνος ανέλαβε την εξουσία, έδιωξε όλους τους αξιωματικούς του στρατού από το πεδίο της μάχης· από τον αρχιστράτηγο μέχρι τους διοικητές των διμοιριών. Αντικαταστάθηκαν με νέους αξιωματικούς που ήταν οπαδοί του Τίνο, οι περισσότεροι εκ των οποίων είχαν περάσει τον πόλεμο στην Ελβετία ή τη Γερμανία και δεν είχαν ακούσει ούτε πυροβολισμό. Αυτό προκάλεσε την πλήρη κατάρρευση του στρατού και ήταν το αίτιο, της ελληνικής ήττας».

Έλληνες πρόσφυγες από την Αδριανούπολη (adrianou125.blogspot.com)

»Καθώς γράφω, ο ελληνικός στρατός ξεκινάει την εκκένωση της Ανατολικής Θράκης. Οι στρατιώτες παρελαύνουν σκυθρωπά… Εγκατέλειψαν τις καμουφλαρισμένες θέσεις των πολυβόλων, τις οχυρωμένες και γεμάτες συρματόπλεγμα κορυφογραμμές, εκεί όπου είχαν σχεδιάσει να δώσουν την τελική μάχη εναντίον των Τούρκων … Όλη μέρα περνάω από δίπλα τους· είναι βρόμικοι, κουρασμένοι, αξύριστοι, ανεμοδαρμένοι στρατιώτες που βαδίζουν στην καφετιά, άγονη θρακική ύπαιθρο, χωρίς μπάντες, χωρίς οργανώσεις αρωγής· τίποτα, εκτός από ψείρες, βρόμικες κουβέρτες και κουνούπια τη νύχτα. Είναι οι τελευταίοι από τη δόξα που ήταν κάποτε η Ελλάδα. Αυτό είναι το τέλος της δεύτερής τους πολιορκίας της Τροίας» (Toronto Star, 3 Νοεμβρίου 1922).

Προσφυγικός καταυλισμός Ελλήνων από την Ανατολική Θράκη στα περίχωρα της Αδριανούπολης (pinterest)

Σε μιαν άλλη ανταπόκρισή του στην «Toronto Star», ο Χέμινγουεϊ γράφει: «Βρίσκομαι σε ένα άνετο τρένο, αλλά με τη φρίκη της εκκένωσης της Θράκης όλα μου φαίνονται απίστευτα. Έστειλα τηλεγράφημα στη Σταρ από την Αδριανούπολη. Δεν χρειάζεται να το επαναλάβω. Η εκκένωση συνεχίζεται.. Ψιχάλιζε. Στην άκρη του λασπόδρομου έβλεπα την ατέλειωτη πορεία της ανθρωπότητας να κινείται αργά στην Αδριανούπολη και μετά να χωρίζεται σ’ αυτούς που πήγαιναν στη Δυτική Θράκη και τη Μακεδονία. Δεν μπορούσα να βγάλω από το νου μου τους άμοιρους ανθρώπους που βρίσκονταν στην πομπή γιατί είχα δει τρομερά πράγματα σε μία μόνο μέρα. Η ξενοδόχος προσπάθησε να με παρηγορήσει με μια τρομερή τουρκική παροιμία: “Δεν φταίει μόνο το τσεκούρι, φταίει και το δέντρο”…» (Toronto Star, 14 Νοεμβρίου 1922).

Οι Γέφυρες των ποταμών Τούντζα και Έβρου στην περιοχή της Αδριανούπολης, σε παλαιές φωτογραφίες (sitalkisking.blogspot.com, de-facto.gr)

Ο Χέμινγουεϊ, ως πολεμικός ανταποκριτής, ξέρει ότι 1.250.000 Έλληνες διώχτηκαν από τα σπίτια τους με την ανταλλαγή των πληθυσμών: «Ό,τι και να πει κανείς για το πρόβλημα των προσφύγων στην Ελλάδα, δεν πρόκειται να είναι υπερβολή. Ένα φτωχό κράτος, με μόλις 4 εκατομμύρια πληθυσμό, πρέπει να φροντίσει για άλλο ένα τρίτο των κατοίκων. Και τα σπίτια που άφησαν οι μουσουλμάνοι που έφυγαν δεν επαρκούν σε τίποτα, χώρια η διαφορά στο επίπεδο κουλτούρας που είχαν συνηθίσει οι Έλληνες στην Κωνσταντινούπολη».

Παλαιά καρτ ποστάλ από τις Σαράντα Εκκλησιές της Ανατ. Θράκης (mnimes.org)

Ο δημοσιογράφος, αν και επηρεάζεται από την ελληνική τραγωδία, διατηρεί ουδετερότητα και ορθή κρίση, αλλά η δυστυχία στα γραπτά του λαμβάνει καθολική έκταση. Σε ένα από τελευταία του άρθρα από την Τουρκία στην Toronto Star γράφει: «Ποιος θα θρέψη τόσο πληθυσμό; Κανένας δεν το ξέρει και μέσα στα επόμενα χρόνια ο χριστιανικός κόσμος θα ακούει μια σπαρακτική κραυγή που ελπίζω να φτάσει και ως τον Καναδά: “Μην ξεχνάτε τους Έλληνες!”».

Ο Ελληνικός πληθυσμός της Ανατολικής Θράκης στον δρόμο της προσφυγιάς

Οι ανταποκρίσεις του νομπελίστα Έρνεστ Χέμινγουεϊ, κατά το χρονικό διάστημα 1920-1922, έγιναν βιβλίο με τίτλο: «Με υπογραφή Χέμινγουεϊ 1920-1922: Ιταλία, Βαλκάνια, Μικρασιατική καταστροφή» (μτφρ. Κ. Καλογρούλης, Ηλ. Μαγκλίνης, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2003). Είναι όμως το δραματικό φινάλε του που κάνει πολύτιμο το βιβλίο για την ελληνική ιστορική μνήμη. Μέσα από είκοσι άρθρα που ξεκινούν με την περιγραφή της Κωνσταντινούπολης, στον απόηχο των γεγονότων της Σμύρνης, αναφέρεται στην Πόλη, που ουσιαστικά πολιορκείται από τα στρατεύματα του Κεμάλ. Γράφει για τον τρόμο των κατοίκων που οπλίζονται για ν’ αντιμετωπίσουν την απειλή, αλλά και για τον εφησυχασμό τους, όταν εμφανίζεται ο βρετανικός στόλος. Γράφει για τα καραβάνια των προσφύγων και για την αποχώρηση του ελληνικού στρατού από τη Θράκη.

Θρακιώτικο κέντημα (users.sch.gr)

Η παραχώρηση του Κάραγατς στην Τουρκία

Το προγεφύρωμα (ή αλλιώς «εξέχουσα») του Κάραγατς είναι μια λωρίδα τουρκικού εδάφους που εισέρχεται στην ελληνική επικράτεια, δυτικά του ποταμού Έβρου, απέναντι από την Αδριανούπολη, με συνολική έκταση 22,5 τ.χλμ. Η ιδιαιτερότητα αυτή των ελληνοτουρκικών συνόρων στον Έβρο ήλθε εκ νέου στην επικαιρότητα στις αρχές του 2018, με την υπόθεση της σύλληψης δυο Ελλήνων στρατιωτικών (Μητρετώδη και Κούκλατζη) από τουρκική περίπολο σε εκείνη την περιοχή. Εντός του συγκεκριμένου τουρκικού θύλακα βρίσκεται και η ομώνυμη πόλη. Είναι το μοναδικό σημείο στο οποίο τα ελληνοτουρκικά σύνορα δεν ακολουθούν τον ρουν του ποταμού Έβρου, αλλ’ εισχωρούν μέσα στο έδαφος της Δυτικής Θράκης. Πώς όμως προέκυψε αυτή η εδαφική ιδιαιτερότητα στα σύνορα Ελλάδας – Τουρκίας; Η απάντηση βρίσκεται στη Συνδιάσκεψη της Λωζάννης του 1922-23.

Η περιοχή της Αδριανούπολης, του Κάραγατς και της Ορεστιάδας (slpress.gr)

Ας πιάσουμε όμως το νήμα της ιστορίας από την αρχή: Το 1920, με την απελευθέρωση της Θράκης από τον Ελληνικό Στρατό, το Κάραγατς μετονομάστηκε σε «Ορεστιάδα». Με τη Συνθήκη των Σεβρών (28 Ιουλίου – 10 Αυγούστου 1920) παραχωρήθηκε στην Ελλάδα, όπως και ολόκληρη η Δυτική Θράκη, αλλά και το μεγαλύτερο μέρος της Ανατολικής. Ακολούθησε η Μικρασιατική Καταστροφή και η ελληνοτουρκική Ανακωχή των Μουδανιών (Οκτώβριος του 1922). Στη Λωζάννη, εκεί όπου θα εκτυλισσόταν η τελευταία πράξη της ελληνοτουρκικής σύγκρουσης, η ελληνική αντιπροσωπεία, με επικεφαλής τον Ελευθέριο Βενιζέλο, εκλήθη να διαπραγματευτεί τους όρους της επικείμενης συνθήκης ειρήνης. Η τουρκική αποστολή, με επικεφαλής τον Ισμέτ Πασά (Ινονού), έφτασε στην ελβετική πόλη με ξεκάθαρο στόχο να ανατρέψει τους όρους της Συνθήκης των Σεβρών. Η Τουρκία, στη Συνδιάσκεψη της Λωζάννης, παρίστατο ως νικήτρια και οι απαιτήσεις της υπήρξαν ανάλογες. Την ίδια περίοδο, ο Ελληνικός Στρατός (όπως και ο πληθυσμός) προχώρησε, κατόπιν εντολής των Αγγλογάλλων, σε εκκένωση της Ανατολικής Θράκης.

Πρωτοσέλιδο της Εφημερίδας «Εμπρός», της 14ης Ιουλίου 1920, για την παραχώρηση της Αδριανούπολης στην Ελλάδα (1920-1922), μετά τη Συνθήκη των Σεβρών (28 Ιούλ. – 10 Αυγ. 1920) (de-facto.gr)

Κατόπιν τούτου, ο ποταμός Έβρος αποτέλεσε το φυσικό σύνορο μεταξύ των δύο χωρών, με την Αδριανούπολη να περνά σε τουρκικά χέρια και το Κάραγατς να παραμένει στην Ελλάδα. Ωστόσο, η ανακωχή των Μουδανιών προέβλεπε συμμαχική κατοχή του Κάραγατς προς αποφυγή προστριβών ελληνικού και τουρκικού στρατού. Η ελληνική πλευρά θεώρησε ότι το πρωτόκολλο της ελληνοτουρκικής ανακωχής δεν έθιγε ουδαμώς τα ελληνικά κυριαρχικά δικαιώματα επί της περιοχής.

Χαρακτηριστικές επιγραφές των πρώτων εμπορικών καταστημάτων των προσφύγων… Ονόματα που θύμιζαν τις χαμένες πατρίδες και έτρεφαν την προσδοκία του γυρισμού… (adrianou125.blogspot.com)

Αναφορικά με το εδαφικό καθεστώς του Κάραγατς, η Γαλλία υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής της θέσης για συμμαχική κατοχή του. Συγκεκριμένα, στις 6/19 Οκτωβρίου 1922, ο Γάλλος συνταγματάρχης, ο οποίος προΐστατο της διεθνούς επιτροπής Αδριανουπόλεως, είχε την άποψη ότι η περιοχή θα έπρεπε να παραμείνει ουδέτερη. Θεωρούσε αδύνατη την παραμονή του ελληνικού στρατού στο Κάραγατς μέχρι την υπογραφή της συνθήκης ειρήνης. Η ελληνική πλευρά έκανε προσπάθειες να κάμψει τις γαλλικές απόψεις, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Στις 4/17 Νοεμβρίου 1922, σε τηλεγράφημα του Έλληνα υπουργού Εξωτερικών Ν. Πολίτη προς τον Βενιζέλο αναφέρεται ότι οι Γάλλοι επιδιώκουν να εκκενωθεί το Κάραγατς από τον ελληνικό πληθυσμό. Την ίδια στιγμή, οι Τούρκοι κατέβαλλαν προσπάθειες, μέσω των Άγγλων, να αποχωρήσουν οι ελληνικές αρχές από το Κάραγατς και να εγκατασταθούν τουρκικές.

Η είσοδος των τουρκικών δυνάμεων στην Αδριανούπολη (14/27 Νοεμβρίου 1922) άσκησε ακόμα μεγαλύτερη πίεση στην ελληνική πλευρά, αναφορικά με την τύχη του Κάραγατς. Παρ’ όλα αυτά, ο Βενιζέλος, από τη Λωζάννη, σε τηλεγράφημά του προς το ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών, με ημερομηνία 1/14 Δεκεμβρίου 1922, ανέφερε για την τύχη του Κάραγατς τα εξής: «Μόνο δια πόλιν Κάραγατς ενδείκνυται να περιμένετε ολίγας ημέρας μέχρις ου τύχη αυτής αποφασισθή οριστικώς δια συνθήκης». Στο ίδιο τηλεγράφημα αναφερόταν ότι οι ελληνικές αρχές μπορούσαν να εγκαταστήσουν μόνιμα πρόσφυγες σε ολόκληρη τη Δυτική Θράκη, ακόμα και στην περιφέρεια του Διδυμοτείχου – Σουφλίου.

Επομένως, η μοίρα της Δυτικής Θράκης είχε ήδη κριθεί. Δεν κινδύνευε από τις διεκδικήσεις της τουρκικής πλευράς. Το Κάραγατς όμως θα έπρεπε να περιμένει την τελική απόφαση της Συνδιάσκεψης της Λωζάννης. Αρχές του Ιανουαρίου 1923 ο Βενιζέλος σε τηλεγράφημά του προς την ελληνική Πρεσβεία στο Λονδίνο αποτύπωνε τις σκέψεις του, όσον αφορά το μέλλον του Κάραγατς, αλλά και την ελληνική διαπραγματευτική γραμμή: Συγκεκριμένα έγραφε ότι: «Αλλ’ εις απόκρουσιν πληρωμής αποζημιώσεως και παραχωρήσεως Κάραγατς θα επιμείνωμεν μέχρι τέλους αρνούμενοι υπογραφίν Συνθήκης».

Ο Ισμέτ Ινονού και ο Ελευθέριος Βενιζέλος στη διάσκεψη της Λωζάννης (de-facto.gr, inevros.gr)

Εδώ, ο Κρητικός πολιτικός αναφέρεται σε έναν από τους όρους της τουρκικής πλευράς για την υπογραφή συνθήκης ειρήνης, ο οποίος συνδεόταν με την καταβολή υπέρογκων, από την Ελλάδα, πολεμικών επανορθώσεων (4 δισ. χρυσά φράγκα) για τις καταστροφές που είχε προκαλέσει ο Ελληνικός Στρατός στην Ανατολία. Η Ελλάδα όμως του 1922 ήταν μια χρεοκοπημένη χώρα, δεδομένου ότι είχε εξαντληθεί οικονομικά στη Μικρά Ασία. Επομένως, ήταν αδύνατον να πληρώσει αυτά που οι Τούρκοι ζητούσαν.

Ο Βενιζέλος ήταν έτοιμος να θυσιάσει το Κάραγατς για ν’ αποφύγει την πληρωμή των πολεμικών επανορθώσεων, που ζητούσε η τουρκική πλευρά. Επιπλέον, οι Έλληνες στρατιωτικοί πίστευαν ότι το Κάραγατς, σε περίπτωση πολέμου, δεν μπορούσε να κρατηθεί, λόγω του ότι αποτελούσε τμήμα της άμυνας της Αδριανουπόλεως, ενώ εκεί βρισκόταν και ο σιδηροδρομικός σταθμός της πόλεως, γεγονός που άφηνε την πρωτεύουσα της Ανατολικής Θράκης αποκομμένη από την σιδηροδρομική γραμμή Σόφιας – Κωνσταντινούπολης.

Είναι αλήθεια ότι στη Λωζάννη ο Βενιζέλος βρέθηκε μεταξύ σφύρας και άκμονος, δεδομένου ότι εστερείτο σοβαρής διπλωματικής υποστήριξης από τους πρώην συμμάχους. Σε τηλεγράφημά του προς την Πρεσβεία της Ελλάδος στο Παρίσι (19 Ιανουαρίου – 1 Φεβρουαρίου 1923) εξέφραζε την ανησυχία του για τις φήμες για εγκατάλειψη της Ελλάδας από τη Γαλλία στο ζήτημα του Κάραγατς και των πολεμικών επανορθώσεων.

Στον ίδιο τόνο ήταν και έτερο τηλεγράφημά του (23 Ιανουαρίου 1923), με παραλήπτη τον Άθω Ρωμανό, πρεσβευτή της Ελλάδος στο Παρίσι, όπου εξέφραζε τον φόβο ότι η Γαλλία θα υποστήριζε τις τουρκικές αξιώσεις, σχετικά με το Κάραγατς. Στα μέσα Μαΐου του 1923, λίγες ημέρες μετά την επανάληψη των διαπραγματεύσεων της Συνδιάσκεψης, ο Ελ. Βενιζέλος ζήτησε τη συγκατάθεση των στρατιωτικών της Επαναστατικής Κυβέρνησης για να παραχωρήσει το Κάραγατς, ως εδαφικό αντάλλαγμα έναντι της τουρκικής επιμονής για την καταβολή πολεμικών επανορθώσεων.

Στις 17 Μαΐου 1923, ο συνταγματάρχης Στυλιανός Γονατάς, από τη θέση του πρωθυπουργού της Ελλάδος, απήντησε στον Βενιζέλο ότι η πρότασή του είχε εξασφαλίσει τη συναίνεση των στρατιωτικών της Επανάστασης, δεδομένου ότι «ουκ είναι άλλως γενέσθαι». Ως πρώτο εδαφικό αντάλλαγμα προτάθηκε το τρίγωνο των ποταμών Άρδα και Μαρίτσα (Έβρος), ενώ δόθηκε εντολή στον Βενιζέλο να προσφέρει την πόλη του Κάραγατς, «μόνο σε περίπτωση εσχάτης ανάγκης».

Πρωτοσέλιδο της Εφημερίδας «Εμπρός», της 25ης Ιουλίου 1923, για την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης (sitalkisking.blogspot.com)

Στην ίδια επιστολή, ο Γονατάς ομολογούσε ότι η απόφαση αυτή έθιγε την εθνική ψυχή και μείωνε εν μέρει το έργο και το γόητρο της Επανάστασης. Πίστευε όμως ότι οι Τούρκοι δεν θα δέχονταν τις ελληνικές προτάσεις. Ακόμη ο ίδιος θεωρούσε ότι, σε επίπεδο διαπραγμάτευσης, οι ελληνικές προτάσεις θα εξασφάλιζαν την ευμένεια ή, τουλάχιστον, την ουδετερότητα των Μεγάλων Δυνάμεων και ιδίως της Αγγλίας και της Γαλλίας, σε περίπτωση που οι Τούρκοι τις απέρριπταν.

Στις 26 Μαΐου, η τουρκική αντιπροσωπεία, κατόπιν αγγλικών και γαλλικών πιέσεων, αποδέχτηκε την πρόταση του Βενιζέλου, η οποία είχε περιβληθεί τον συμμαχικό μανδύα και συμψηφίστηκαν οι πολεμικές επανορθώσεις με την παραχώρηση του Κάραγατς και του εδαφικού τριγώνου μεταξύ των ποταμών Έβρου και Άρδα στην Τουρκία. Η στάση του Κρητικού πολιτικού στο παραπάνω ζήτημα δεν άφησε περιθώρια ελιγμών στην τουρκική πλευρά. Η πρότασή του είχε τη μορφή τελεσιγράφου. Πίστευε ότι ήταν προτιμότερο να συνεχιστεί ο πόλεμος, παρά να καταβάλει η Ελλάδα πολεμική αποζημίωση στην Τουρκία.

Στις 29 Μαΐου 1923, σε τηλεγράφημα του Γονατά προς την ελληνική αποστολή στη Λωζάννη, γινόταν αναφορά στο γεγονός της παραχώρησης, ενώ το ελληνικό υπουργείο Περιθάλψεως πρότεινε ο ελληνικός πληθυσμός της πόλης, ο οποίος αριθμούσε 20.000 ψυχές, να παραμείνει στις εστίες του μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών. Σε αυτό βοηθούσε και η στάση του Βαλή Αδριανουπόλεως, ο οποίος είχε δηλώσει πρωτύτερα στον Ιταλό πρόξενο της πόλεως, ότι δεν διαφωνούσε με την εξέλιξη αυτή.

Οι αντιπρόσωποι των συμβαλλομένων Μερών αποχωρούν από το Πανεπιστήμιο της Λωζάννης μετά την υπογραφή της Συνθήκης, τον Ιούλιο του 1923 (Εφημερίδα «Ελεύθερος Λόγος», 1η Αυγ. 1923) (sitalkisking.blogspot.com)

Ωστόσο, ο ελληνικός πληθυσμός του Κάραγατς, βλέποντας ότι η περιοχή πέρασε υπό τουρκική κυριαρχία, επιθυμούσε χωρίς καθυστέρηση να μεταφερθεί στην Ελλάδα. Ο Απόστολος Αλεξανδρής, Υπουργός Εξωτερικών, στις 17 Ιουνίου 1923, με τηλεγράφημά του προς την ελληνική αποστολή στη Λωζάννη ανέφερε σχετικά με την εκκένωση του τριγώνου Κάραγατς ότι: «Κάτοικοι τριγώνου Κάραγατς επανήλθον επί ζητήματος προθεσμίας εκκενώσεως τονίσαντες ιδιαιτέραν σοβαρότητα ην ζήτημα τούτο έχει δια την εις το μέλλον αυτών αλλαχού εγκατάστασιν».

Δημοσιεύματα της Εφημερίδος «Πατρίς» της 8ης Ιουνίου και 1ης Σεπτεμβρίου 1923 (de-facto.gr)

Η εγκατάλειψη της παλιάς Ορεστιάδας (Κάραγατς) άρχισε από τον Ιούλιο του 1923, ενώ στις 15 Σεπτεμβρίου παραδόθηκε η διοίκηση της πόλεως στις τουρκικές αρχές. Η σημερινή Ορεστιάδα αποτελείται κατά βάση από πρόσφυγες που κατάγονταν από την Αδριανούπολη και το προάστιο του Κάραγατς. Το ζήτημα του Κάραγατς επανήλθε στην επικαιρότητα με αφορμή τις ελληνοτουρκικές διαπραγματεύσεις για την υπογραφή της Σύμβασης της Άγκυρας του 1925, γνωστότερης και ως Συμφωνίας Εξηντάρη – Ρουσδή (21 Ιουνίου 1925).

Σε μια καμπή των ελληνοτουρκικών διαπραγματεύσεων ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών Τεβφίκ Ρουσδή ανακοίνωσε στον Έλληνα Πρεσβευτή στην Άγκυρα, Ι. Παπά, ότι αν η ελληνική κυβέρνηση συγκατάνευε να πληρώσει στην Τουρκία το ποσό των 500.000 στερλινών, η τουρκική θα παρείχε τη διαβεβαίωση ότι θα δεχόταν διαπραγματεύσεις για την απόδοση του τριγώνου του Κάραγατς, παραιτούμενη κάθε εδαφικής κυριαρχίας.

Η εφημερίδα «Κωνσταντινούπολις», στο φύλλο της 15ης Ιουλίου 1928 έγραφε ότι οι Τούρκοι ζητούσαν διαπραγματεύσεις για να μας πουλήσουν το τρίγωνο του Κάραγατς. Ζητούσαν προκαταβολικά 500.000 στερλίνες. Ο Βενιζέλος όμως αρνήθηκε και προτίμησε να τις δαπανήσει για τις εξοπλιστικές ανάγκες του Ελληνικού Στρατού.

Το πρωτοσέλιδο της Εφημερίδας «Κωνσταντινούπολις» της 15ης Ιουλίου 1928 (adrianoupolis-orestiada.blogspot.com)

Κάραγατς (Karaagac)

Φτελιά ή Καραγάτσι (Ulmus minor, U. parvifolia, U. campestris)

«Κάραγατς (Karaagac) σημαίνει φτελιά, το μαύρο δέντρο με το πλούσιο φύλλωμα. Ένα υπέροχο προάστιο της Αδριανούπολης, με δέντρα, νερά και πολύ ωραίο κλίμα. Καταπληκτικός αρχιτεκτονικά ο Σταθμός του τρένου με διατηρημένα ατμομηχανή και βαγόνι του Orian Express, επισκέψιμα. Εδώ υπάρχει η Σχολή Καλών Τεχνών με 9.000 φοιτητές! Το ελληνικό στοιχείο καταφανέστατο σε όμορφα σπίτια όσα σώζονται καλοδιατηρημένα με διάφορες χρήσεις (ξενοδοχεία, καφέ, εστιατόρια, καταστήματα ..) κι άλλα όμως που ρημάζουν. Και φυσικά υπάρχει το μνημείο της Συνθήκης της Λωζάννης με την οποία το 1923 θυσιάστηκε η Ορεστιάδα, έτσι λεγόταν τότε το Κάραγατς, σαν Ιφιγένεια, οπότε παραχωρήθηκε στο νεοσύστατο τουρκικό κράτος αντί οικονομικών αποζημιώσεων από την Ελλάδα, μετά την Μικρασιατική Καταστροφή …» (tripadvisor.gr).

Το εντυπωσιακό κτήριο του παλαιού Σιδηροδρομικού Σταθμού του Κάραγατς νυν Πρυτανείας του Πανεπιστημίου Θράκης

Παλαιά αμαξοστοιχία του Orient Express στον σιδηροδρομικό σταθμό του Κάραγατς

Παλαιά ανακαινισμένα ελληνικά αρχοντικά στο Κάραγατς (πάνω) που σήμερα λειτουργεί ως εστιατόριο και στη Ραιδεστό (κάτω) (dailythess.gr)

Θρακιώτικο κέντημα (users.sch.gr)

Οι τελευταίες Ελληνικές ημέρες της Αδριανούπολης και του Κάραγατς

Παντελής Στ. Αθανασιάδης

Το 2019, στο πλαίσιο των Ορεστείων, ο Σύλλογος Απογόνων Καραγατσιανών -Αδριανουπολιτών προσκάλεσε τον δημοσιογράφο Παντελή Αθανασιάδη. Η ομιλία του έγινε στην αίθουσα του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Αδριανουπόλεως και είχε τίτλο «Οι τελευταίες Ελληνικές ημέρες της Αδριανούπολης και του Καραγάτς».

Η Αδριανούπολη και το Κάραγατς, ήταν, είναι και θα είναι, οι πόλεις της καρδιάς μας. Με άδικες αποφάσεις και διαδικασίες, έπαψαν να είναι ελληνικές και τα παιδιά τους ξεριζωμένα, βρέθηκαν εδώ που βρισκόμαστε τώρα, να ατενίζουν, αυτά που οι μεγάλοι της Γης, δυστυχώς, τους στέρησαν. Οι διαδικασίες αυτές είναι γνωστές και αφορούν δύο σημαδιακές και τραυματικές χρονιές για την Ελλάδα. Το 1922 και το 1923. Κάθε προσπάθεια να εξιστορηθούν με πληρότητα τα όσα δοκίμασε και υπέστη με βάναυσο τρόπο ο Ελληνισμός της Ανατολικής Θράκης της Μικράς Ασίας και του Πόντου, θα είναι ανεπαρκής. Είναι μαρτύρια χωρίς τέλος..

Άποψη του Κάραγατς σε παλαιό επιστολικό δελτάριο (de-facto.gr)

Ολόκληρη η Θράκη το 1920 άρχισε να ζει στιγμές ελευθερίας. Μα ήρθαν δίσεκτοι καιροί, ανταριασμένα χρόνια και ανατράπηκαν τα πάντα. Τα γεγονότα αυτά είναι λίγο πολύ γνωστά σε γενικές γραμμές. Έτσι φτάσαμε στην απόφαση για την παράδοση της Ανατολικής Θράκης στους Τούρκους, που πάρθηκε από τους Συμμάχους στις 9 Σεπτεμβρίου 1922, στο Παρίσι. Τις μέρες εκείνες δεν υπήρχε κυβέρνηση στην Αθήνα ικανή να αντιδράσει, ενώ στο στράτευμα επωαζόταν η επανάσταση των Γονατά – Πλαστήρα. Ο Ελληνισμός της Μικράς Ασίας είχε αρχίζει να ζει το δικό του ανείπωτο δράμα. Η διάσκεψη των υπουργών Εξωτερικών των τριών συμμαχικών κρατών με το ανακοινωθέν της έβαζε προκαταβολικά την ταφόπλακα στην υπόθεση της Ανατολικής Θράκης, με την ελεεινή μεταξύ άλλων διατύπωση:

«Αι τρείς Σύμμαχοι Κυβερνήσεις δράττονται της παρούσης ευκαιρίας όπως δηλώσουν, ότι λαμβάνουν υπό ευμενή άποψιν ΤΗΝ ΕΠΙΘΥΜΙΑΝ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ ΝΑ ΑΝΑΚΤΗΣΗ ΤΗΝ ΘΡΑΚΗΝ ΜΕΧΡΙ ΤΟΥ ΕΒΡΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ, συμπεριλαμβανομένης της Αδριανουπόλεως».

Η εκκλησία των αγίων Θεοδώρων του Κάραγατς (de-facto.gr)

Το μεγάλο κακό άρχισε από τα Μουδανιά. Η διάσκεψη των στρατηγών των Συμμαχικών Δυνάμεων στα Μουδανιά, στις 28 Σεπτεμβρίου 1922, με την Ελλάδα να μην έχει υπογράψει, είχε προδιαγράψει την τύχη της Ανατολικής Θράκης. Παραχώρηση στους Τούρκους, που δεν πολέμησαν καθόλου, όταν την απελευθέρωσαν οι Έλληνες, τον Ιούλιο του 1920. Ούτε πολέμησαν για να την ανακαταλάβουν. Ο Τύπος έγραφε απροκάλυπτα, ότι η Θράκη θυσιάσθηκε! Έτσι είχαμε την δραματική και αναγκαστική εκκένωση της Ελληνικής Θράκης από τον ελληνικό πληθυσμό, που άνθιζε εκεί από τα πανάρχαια χρόνια. Αυτήν την εκκένωση είχα την τιμή να περιγράψω πάλι στην Ορεστιάδα, τον περασμένο Νοέμβριο, με πρόσκληση του Λαογραφικού Μουσείου της πόλης σας. Έφυγαν όλοι μέσα σε δραματικές συνθήκες, ακόμα και του καιρού, που τον Οκτώβριο του 1922 ήταν πολύ βροχερός. Ο ουρανός έκλαιγε… Καραβάνια προσφύγων, βουτηγμένα στη λάσπη…

Γεωφυσικός χάρτης Ανατολικής Θράκης

Όλοι μας γνωρίζουμε, ότι εξαιρετική περιγραφή των τραγικών γεγονότων εκείνων των ημερών, έκανε ο μεγάλος Αμερικανός συγγραφέας Έρνεστ Χέμινγουεϊ με τις ανταποκρίσεις του στην εφημερίδα «Τορόντο Σταρ». Είχε βρεθεί στην Αδριανούπολη και είχε ασθενήσει μάλιστα από ελονοσία. Οι ανταποκρίσεις του, που δείχνουν ανάγλυφη όλη τη φρίκη του μεγάλου διωγμού, έχουν δημοσιευθεί, στην Ελλάδα κατ’ επανάληψη και είναι γνωστές. Για τους ελάχιστους Έλληνες που έμεναν ακόμα στην Αδριανούπολη τις τελευταίες μέρες του απαίσιου τελεσίγραφου, η ζωή ήταν ένα μαρτύριο. Οι δρόμοι είχαν ερημώσει. Τα σπίτια ήταν κατάκλειστα..

Η Αδριανούπολη (Edirne), η Κεσσάνη (Keşan) και η Τυρολόη (Çorlu) σε παλαιές φωτογραφίες (iefimerida.gr, anthofyto.wordpress.com)

Στις 16 Οκτωβρίου 1922, ήταν Κυριακή, μια τολμηρή ελληνίδα δημοσιογράφος, που «είχε φάει με το κουτάλι» τους πολέμους της εποχής της, βρέθηκε στην Αδριανούπολη ως πολεμική ανταποκρίτρια, απεσταλμένη του «Φιγκαρό», του «Γκολουάρ» και της «Ιλλουστρασιόν», η Ελένη Λεν, με καταγωγή από την Κωνσταντινούπολη, παντρεμένη με Γάλλο.

Με όπλο της μια φωτογραφική μηχανή, εξοπλισμένη με ψυχικό σθένος, υπομονή, αντοχή και μαχητικότητα, διέτρεχε τους τόπους των συγκρούσεων και απαθανάτιζε τα γεγονότα επί σειρά ετών, από τους Βαλκανικούς πολέμους του 1912-13. Συνοδευόμενη από τον Έλληνα δημοσιογράφο Διονύσιο Ματαράγκα, πήγαν κατ’ ευθείαν στη Μητρόπολη, όπου συνάντησαν τον μητροπολίτη Πολύκαρπο (κατά κόσμον Βαρβάκη).

Η Λεν είχε μείνει έκπληκτη από την αδειανή πόλη. Δεν πίστευε στα μάτια της ότι περίλαμπρα και μεγαλοπρεπή οικήματα, αληθινά παλάτια, είχαν εγκαταλειφθεί και παρέμεναν έρημα.. Όλοι έφευγαν σπεύδοντας να περάσουν τον ποταμό Έβρο και να βρεθούν στη δυτική του όχθη που παρέμεινε ελληνική. Αληθινός ξεριζωμός…

Ο μαρτυρικός μητροπολίτης, που τόσα και τόσα είχε αντιμετωπίσει στη θητεία του, συνοδεύοντας αυτούς τους επισκέπτες, δεν μιλούσε. Άφηνε την Λεν -που μόλις πριν πέντε μέρες είχε καταφθάσει από το Παρίσι- να σχηματίσει μόνη της εικόνα της κατάστασης. Δεν ήθελε ο πόνος της ψυχής του να επηρεάσει την Ελληνογαλλίδα δημοσιογράφο. Ούτε ήθελε να δείξει λιγοψυχία. Όμως ο Ματαράγκας παρατήρησε ότι στην διαδρομή προς τη Μητρόπολη, τα μάτια της Λεν, είχαν αρχίσει να βουρκώνουν.

Στους δρόμους ήταν παρατημένες οι κοπριές των ζώων, και τα καλαμποκόφυλλα που έτρωγαν τα μεγάλα ζώα, τα οποία έσερναν τα βοϊδάμαξα με τους Χριστιανούς που ξεριζώνονταν άδικα από τις πατρίδες τους. Σόμπες πεταμένες και ξεχαρβαλωμένα έπιπλα στους δρόμους. Και στα δέντρα ακούγονταν μόνο οι δεκαοχτούρες με το μονότονο απαισιόδοξο τραγούδι τους!

Επάνω: Η λεωφόρος Αδριανούπολης – Κάραγατς και κάτω: Η Αδριανούπολη όπως φαίνεται από το Κάραγατς σε παλαιά επιστολικά δελτάρια (de-facto.gr)

Όταν έφτασαν στη Μητρόπολη της Αδριανούπολης, είδαν απόλυτη ερημιά. Σπασμένα σανίδια, πεταμένα έξω, και άλλα άχρηστα υλικά στοιβαγμένα. Μπήκαν οι επισκέπτες στον ναό. Τα κεριά της εκκλησίας μαζεμένα κατάχαμα. Τα παγκάρια στη θέση τους χωρίς επιτρόπους. Ο καντηλανάφτης μόλις είδε το δεσπότη έτρεξε να ασπασθεί τη δεξιά του και στη συνέχεια εξακολούθησε να κατεβάζει εικόνες, αφιερώματα και άλλα πολύτιμα αντικείμενα και να τα συσσωρεύει.

Οι επισκέπτες έκαναν το σταυρό τους μπαίνοντας στην εκκλησία, αλλά παρατήρησαν ότι ο Πολύκαρπος, είχε αρχίσει να βουρκώνει. Δεν μιλούσε καθόλου. Η Λεν ρωτούσε συνεχώς το Ματαράγκα, ζητώντας διάφορες πληροφορίες. Κοίταζε γύρω της και θαύμαζε το πανέμορφο σκαλιστό τέμπλο, τον δεσποτικό θρόνο, τον άμβωνα και άλλα σημεία του ναού. «Πρέπει να σωθούν αυτά Σεβασμιώτατε». Ο Πολύκαρπος κούνησε λυπημένος το κεφάλι του. Τι μπορούσε να κάνει πλέον αυτός; Μέσα στις συνθήκες εκείνες δεν ήταν εφικτό να ξηλωθούν και να μεταφερθούν.

Οι επισκέπτες σταυροκοπήθηκαν για τελευταία φορά και βγήκαν έξω. Συνάντησαν την νεκροφόρα της εκκλησίας. Δραματικός συμβολισμός. Η Ανατολική Θράκη είχε ενταφιασθεί, όπως είχε επισημάνει και ο Τύπος. Ελάχιστες μέρες πριν, είχε γίνει η τελευταία λειτουργία στο μητροπολιτικό ναό της Αδριανούπολης, χοροστατούντος του μητροπολίτη Πολυκάρπου, ο οποίος μίλησε στο εκκλησίασμα.

Οι πάντες ήταν δακρυσμένοι. Ο Πολύκαρπος διακοπτόμενος από τους δικούς του λυγμούς, δεν παρέλειψε να αναθεματίσει τους υπεύθυνους τέως κυβερνήτες, ενώ το πλήθος ξέσπασε σε κατάρες κατά των υπευθύνων. Καταλήγοντας συνιστά ευψυχία, θάρρος, πίστη στο Θεό και ακράδαντη ελπίδα ότι το Ελληνικό Έθνος, το οποίο είδε τόσες θύελλες και καταποντισμούς θα ανακάμψει «και ως ο άλλος θρυλικός φοίνιξ ανέθαλεν εκ της τέφρας του, ούτω πάλιν δεν θα παρέλθη καιρός, οπότε θα ανακτήση την αίγλην του και πάντες όσοι σήμερον εκπατρίζονται και εγκαταλείπουν τα οστά των προγόνων των, θα επιστρέψουν εις την πάτριον Θρακικήν γην, ήτις έχει ποτισθεί με άφθονον αίμα των τέκνων της». Όλοι έφευγαν, αλλά με την ελπίδα ότι θα επιστρέψουν σύντομα. Αλλοίμονο όμως…

Δημοσιογράφοι που παρέστησαν τηλεγραφούσαν στις εφημερίδες τους «Λυγμοί και θρήνοι διέκοπτον τον εμπνευσμένον λόγον του Μητροπολίτου, του οποίου οι οφθαλμοί ήσαν πλήρεις δακρύων». Κατόπιν ο δεσπότης παρέδωσε τα κλειδιά των ιερών ναών και των εκπαιδευτηρίων στη διασυμμαχική επιτροπή και όρισε έδρα της Μητρόπολης το Κάραγατς, που δυτικά του ποταμού Έβρου θα παρέμενε ελληνικό.

Ο Μητροπολίτης Αδριανουπόλεως Πολύκαρπος Βαρβάκης ανάμεσα σε πρόσφυγες στη Νέα Ορεστιάδα (elthraki.gr)

Αργά τη νύχτα γύρω στις 2 η ώρα, ο διευθυντής της «Μακεδονίας» δημοσιογράφος Πέτρος Λεβαντής μαζί με τον πληρεξούσιο Θράκης βουλευτή Αλέξανδρο Παπαθανάση και τον αεροπόρο υπολοχαγό Θεμελή, που πρώτος έφερε στην Αδριανούπολη το μήνυμα της Επανάστασης των Γονατά – Πλαστήρα, κατευθύνονται στο Μητροπολιτικό Μέγαρο. Χτυπούν την πόρτα. Ανοίγει ο αρχιδιάκονος Μακαρώνης, που τους οδηγεί στην μεγάλη αίθουσα, η οποία είχε γεμίσει από τον καπνό των τσιγάρων. Μέσα βημάτιζε πάνω – κάτω ο Πολύκαρπος. Στα ωχρά μάγουλά του έτρεχαν δάκρυα. «Ποτέ δεν είδα -έγραψε αργότερα ο Λεβαντής- πόνο, τόσο ζωντανό, σαν τον πόνο, πού ήτανε αποτυπωμένος στο πρόσωπο του σεβάσμιου Πολυκάρπου. Η σμίλη ενός ζωγράφου θα δημιουργούσε ένα αληθινό αριστούργημα πόνου ζωντανού, με την αναπαράσταση του Πολυκάρπου, όπως τον είδα χτες τη νύχτα …». Ο Λεβαντής έφυγε και στα αυτιά του βούιζε η αργή φωνή του σεβάσμιου ιεράρχη: «Ανάθεμα στους υπαίτιους»!.

Στατιστική Έκθεσις Θρακικού Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Ραιδεστού, 1881 (sitalkisking.blogspot.com)

Η Αδριανούπολη είχε αδειάσει από Έλληνες, όπως και η υπόλοιπη Ανατολική Θράκη. Πριν έρθουν οι Τούρκοι είχαν εγκατασταθεί συμμαχικά στρατεύματα. Η επίσημη παράδοση της πόλης και η υπογραφή των σχετικών πρωτοκόλλων είχε κανονισθεί για τις 6 Νοεμβρίου 1922. Οι αρμόδιες υπηρεσίες θα παρέδιδαν την πόλη στον Γάλλο συνταγματάρχη Ντουκάς. Η ψυχική οδύνη στα πρόσωπα των Ελλήνων υπαλλήλων ήταν καταφανής. Ήθελαν δεν ήθελαν, ετοίμασαν τα πρωτόκολλα καταγράφοντας κτήρια, έπιπλα, όργανα και άλλες εγκαταστάσεις. Υπέγραφε πρώτος ο παραδίδων… Όλοι με τρεμάμενα χέρια έβαζαν την υπογραφή τους. Ένας υπάλληλος την ώρα που βουτούσε την πέννα του στο μελάνι, ψιθύρισε: «Τη στιγμή αυτή διαπράττω την μεγαλύτερη ατιμία. Αυτό θα είναι αίσχος για την οικογένειά μου». Ένας άλλος υπάλληλος εμφανώς συγκινημένος μουρμούρισε: «Ούτε εγώ, δεν αναγνωρίζω, αν είναι δική μου η υπογραφή που έβαλα».

Εκκένωση των Σαράντα Εκκλησιών (Kırklareli) και της Καλλίπολης (Gelibolu) από τον ελληνικό πληθυσμό τους το φθινόπωρο του 1922 (sitalkisking.blogspot.com)

Θρακιώτικο κέντημα (users.sch.gr)

Οι Γάλλοι εντεταλμένοι παραλάμβαναν με λεπτομέρειες τα πρωτόκολλα. Ειδικά τα της δημόσιας υγείας παρέλαβε ο επίατρος Κρος, σε ένα μικρότερο οίκημα κοντά στο Δημαρχείο. Όταν ο Γάλλος στρατιωτικός γιατρός μπήκε μέσα και είδε όλα τα όργανα στη θέση τους, ρώτησε τον Έλληνα εντεταλμένο Σωκρατίδη: «Όλα αυτά θα τα παραδώσετε;». «Ναι γιατρέ μου». «Εγώ εάν ήμουν στη θέση σας δεν θα παρέδιδα τίποτα. Θα τα έπαιρνα μαζί μου».

Ο Σωκρατίδης, συνέχισε να διαβάζει το πρωτόκολλο και να δείχνει τα όργανα. Κάποια στιγμή έφτασαν και στον απολυμαντικό κλίβανο. Ο Τούρκος κλιβανιστής, που τον χειρίζονταν επί Ελληνικής Διοικήσεως ήταν παρών στην παράδοση. Μόλις είδε την παράδοση του κλιβάνου άρχισε να κλαίει. Ο Γάλλος τον ρώτησε γιατί κλαίει και πρόσθεσε με λύπη, γιατί έτσι κυκλοφορούσε τότε: «Τον κακόμοιρο! Θα τον σφάξουν οι Κεμαλικοί, όταν μπουν μέσα στην πόλη». Ο Κρος ρωτήθηκε από τον Σωκρατίδη, πού στήριζε αυτά που είπε και ο Γάλλος απάντησε: «Δυστυχώς αυτήν την απόφαση έχουν οι Κεμαλικοί. Όσοι Τούρκοι υπηρέτησαν την ελληνική διοίκηση θα σφαγούν!».. Ήδη η «Φιγκαρό» είχε γράψει στο Παρίσι, ότι οι αντιτιθέμενοι πολιτικά στον Μουσταφά Κεμάλ, είχαν αρχίσει να δεινοπαθούν, ενώ ορισμένοι κρεμάστηκαν, όπως ο Μουφτής Σαράντα Εκκλησιών, στην πλατεία της πόλης. Τον ίδιο θάνατο είχε και ο Μουφτής Ανακτορίου (Σαράι). Άλλοι Μουφτήδες, που δεν πρόλαβαν να φύγουν συνελήφθησαν και φυλακίστηκαν.

Καραβάνι Ελλήνων προσφύγων της Ανατ. Θράκης περνά τον Έβρο τον Οκτώβριο του 1922 (anthofyto.wordpress.com)

Η παράδοση των ιατρικών εργαλείων και οργάνων προχώρησε κανονικά. Όταν κόντευε να ολοκληρωθεί εμφανίσθηκε ο Τούρκος δήμαρχος της Αδριανουπόλεως και ζήτησε από τον Σωκρατίδη να του παραδώσει το κτήριο της δημόσιας υγείας, γιατί ήθελε να φιλοξενήσει μερικούς Τούρκους επισήμους. Ο Σωκρατίδης τον παρέπεμψε στο Γάλλο. Ο Τούρκος είπε στον Κρος, ότι ήθελε το κτήριο αμέσως και ο Γάλλος αγέρωχα του απάντησε: «Πήγαινε στο διάβολο απ’ εδώ!». Όταν τελείωσε η παράδοση, ο Σωκρατίδης έμαθε από άλλους Γάλλους ότι ο Κρος ήταν πολύ φιλέλληνας και οι συνάδελφοί του, του είχαν δώσει το παρατσούκλι «Γκρεκοφίλ».

Η περίφημη «Μακρά Γέφυρα» (Uzunköprü) του ποταμού Εργίνη, στο ομώνυμο χωριό της Ανατολικής Θράκης (χαλκογραφία του Luigi Mayer, σε: Louis Dupré, «Ταξίδι στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη», εκδ. Ολκός, Αθήνα 1994, σελ. 268)

Το κτήριο του Διοικητηρίου παρέδωσε στους Γάλλους ο νομάρχης Λαμπριανίδης. Ήταν παρών και ο πρόξενος της Γαλλίας. Ο αναπληρωτής Γεν. Διοικητής Μαυρίδης χαιρέτισε τυπικά τους Γάλλους, αν και συντετριμμένος, γιατί ήταν Θραξ στην καταγωγή και δικηγόρος Αδριανουπόλεως. Στις 2 παρά 20’ το μεσημέρι όλοι οι Έλληνες υπάλληλοι, που είχαν παραμείνει για να παραδώσουν την πόλη επιβιβάσθηκαν σε αυτοκίνητα και αναχώρησαν για το Κάραγατς. Από το Διοικητήριο έως τη γέφυρα του Έβρου είχαν παραταχθεί Γάλλοι στρατιώτες που παρουσίαζαν όπλα… Στη γέφυρα, υπήρχε ακόμα η αναμνηστική πλάκα, εκεί που είχε σκοτωθεί ο Έλληνας λοχαγός Διαμάντης, όταν το 1920, ο στρατός μας απελευθέρωνε την Αδριανούπολη. Όλοι την κοίταζαν με λύπη. Στην είσοδο του Διοικητηρίου ήταν σκοπός Έλληνας χωροφύλακας. Παρέδωσε σε Γάλλο συνάδελφό του. Όλα είχαν τελειώσει…

Οι Τούρκοι που κατείχαν πλέον την Αδριανούπολη, από τη μία η ώρα το μεσημέρι, ύψωσαν τεράστια τουρκική σημαία σε βυζαντινό πύργο, η οποία φαινόταν από το Κάραγατς… Οι τελευταίοι Έλληνες υπάλληλοι επιβιβάσθηκαν σε τρένο που τους μετέφερε στην Κομοτηνή. Στον σταθμό του Κάραγατς τους αποχαιρέτισε συγκινημένος ο Μητροπολίτης Πολύκαρπος, που έμεινε με το ποίμνιό του… «Είχε αρχίσει να πέφτει χιόνι», έγραψε ο Πέτρος Λεβαντής. «Η Αδριανούπολη είχε χαθεί πλέον για την Ελλάδα»..

Η περίπτωση του Κάραγατς, είναι διαφορετική. Αρχικά το αγαπημένο Κάραγατς έμενε στην ελληνική επικράτεια, βάσει της συνθήκης των Σεβρών. Όμως ένα άρθρο και ένα ειδικό πρόσθετο πρωτόκολλο στη συνθήκη της Λωζάννης το 1923, καθόρισαν τη μοίρα του Κάραγατς και το καταδίκασαν να παραμείνει τελικά στο έδαφος της Τουρκίας.. Έτσι προέκυψε το λεγόμενο «προγεφύρωμα του Κάραγατς». Για όσους δεν γνωρίζουν εδαφικές λεπτομέρειες, πρόκειται για μια λωρίδα τουρκικού εδάφους που εισέρχεται στην ελληνική επικράτεια, δυτικά του ποταμού Έβρου, απέναντι από την Αδριανούπολη και έχει συνολική έκταση 22,5 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Δηλαδή μιλάμε για το γνωστό σημείο, στο οποίο τα ελληνοτουρκικά σύνορα δεν ακολουθούν τον ρουν του ποταμού Έβρου, αλλά είναι χερσαία, για περίπου 12 χιλιόμετρα.

Μέσα σ’ αυτή την έκταση βρίσκεται το Κάραγατς, το οποίο παραχωρήθηκε στην Τουρκία για να μην πληρώσει η Ελλάδα αποζημιώσεις για καταστροφές που προκλήθηκαν από τον ελληνικό στρατό κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία. Όλοι γνωρίζουμε ότι τον Ιούλιο του 1920, με την απελευθέρωση της Ανατολικής Θράκης, το εκλεκτό προάστιο της Αδριανούπολης, το Κάραγατς, μετονομάστηκε σε Ορεστιάδα. Ακολούθησε η Μικρασιατική Καταστροφή και η ανακωχή των Μουδανιών το 1922, που δεν την υπέγραψε η Ελλάδα και διατάχθηκε από τους κατ’ όνομα… συμμάχους η εκκένωση της Ανατολικής Θράκης από τους Έλληνες.

Έλληνες πρόσφυγες της Ανατολικής Θράκης περιμένοντας να περάσουν τον Έβρο προς την Ελλάδα το 1922 (anthofyto.wordpress.com)

Στη Λωζάννη, κλήθηκαν το 1923 τα εμπόλεμα κράτη να υπογράψουν τη γνωστή συνθήκη, που έθετε τέρμα ανάμεσα στα άλλα και στην ελληνοτουρκική διαμάχη. Η ελληνική επαναστατική κυβέρνηση των Γονατά και Πλαστήρα, ζήτησε από τον ιδιωτεύοντα Ελευθέριο Βενιζέλο, να κάνει τη σχετική διαπραγμάτευση. Η Τουρκία έστειλε ως διαπραγματευτή τον Ισμέτ Πασά, δεξί χέρι του Μουσταφά Κεμάλ. Στόχος των Τούρκων ήταν να ανατρέψουν τους όρους της Συνθήκης των Σεβρών του 1920, που δημιουργούσε τη Μεγάλη Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών. Η Τουρκία παρίστατο στη Λωζάννη ως νικήτρια με υπέρογκες απαιτήσεις.

Βασική διάταξη της Συνθήκης της Λωζάννης ήταν αρχικά, ότι ο ρους του ποταμού Έβρου θα αποτελούσε το φυσικό σύνορο μεταξύ των δύο χωρών. Έτσι η Αδριανούπολη περνούσε σε τουρκικό έλεγχο και το όμορφο προάστιό της με τον σιδηροδρομικό σταθμό, το Κάραγατς, παρέμενε στην Ελλάδα. Οι απαιτήσεις των Τούρκων ωστόσο ανέτρεψαν πολλές από τις ελληνικές προσδοκίες. Με υπεροπτικό τρόπο απαιτούσαν την καταβολή αποζημιώσεων. Η Τουρκία ήταν ανυποχώρητη. Ένας από τους όρους της ήταν η καταβολή υπέρογκων πολεμικών επανορθώσεων για τις καταστροφές που είχε προκαλέσει ο Ελληνικός Στρατός στο έδαφός της. Η Ελλάδα ήταν ήδη χρεοκοπημένη χώρα, γιατί πολεμούσε σχεδόν συνεχώς από το 1912 και εξαντλημένη οικονομικά από την εκστρατεία στη Μικρά Ασία.

Θρακιώτικο κέντημα (users.sch.gr)

Το κλίμα άρχισε να μεταβάλλεται και να βαραίνει, όταν στις 26 Μαΐου 1923, η τουρκική αντιπροσωπεία, ύστερα και από συμμαχικές πιέσεις, αποδέχτηκε την πρόταση του Βενιζέλου, η οποία εμφανιζόταν ως συμμαχική, να συμψηφιστούν οι πολεμικές επανορθώσεις με την παραχώρηση του Κάραγατς και του γνωστού εδαφικού τριγώνου του.

Χάρτης του Κάραγατς (sitalkisking.blogspot.com)

Το άρθρο 59 της Συνθήκης της Λωζάννης (1923) περί πολεμικών επανορθώσεων (sitalkisking.blogspot.com)

Απόσπασμα του Πρωτοκόλλου στην Συνθήκη της Λωζάννης (1923) περί του καθεστώτος του Κάραγατς (sitalkisking.blogspot.com)

Όταν εκκενώθηκε η Ανατολική Θράκη, τον Οκτώβριο του 1922, πολλοί από τους Έλληνες της Αδριανούπολης κατέφυγαν στο Κάραγατς. Είχαν πάντα την ελπίδα ότι κάτι θα άλλαζε και σύντομα θα επέστρεφαν στον τόπο τους. Τότε το Κάραγατς ονομάστηκε Ορεστιάδα, όπως ανέφερα και γνωρίζετε όλοι. Ονομασία από την περιπέτεια του μυθικού Ορέστη που είχε σκοτώσει τη μητέρα του Κλυταιμνήστρα και τον εραστή της Αίγισθο. Ο χρησμός της Πυθίας, τον έστειλε για να εξιλεωθεί από τις Ερινύες, να λουστεί, «εκεί που αντάμωναν τρεις ποταμοί». Και οι ποταμοί αυτοί ήταν ο Έβρος, ο Άρδας και ο Τούντζας.

Στο Κάραγατς, που έγινε Ορεστιάδα, οι δρόμοι του πήραν ελληνικές ονομασίες, οι ορθόδοξοι ναοί του λειτουργούσαν κανονικά και τα ελληνικά σχολεία του γέμισαν από παιδιά, που διδάσκονταν Ελληνικά. Από τις αρχές Μαρτίου ένθερμοι πατριώτες Καραγατσιανοί άρχισαν να συζητούν για τη δημιουργία στην πόλη τους Οργάνωσης Εθνικής Σωτηρίας και Αναγέννησης. Έτσι κατόρθωσαν να συνεδριάσουν και να εκλέξουν προσωρινή επιτροπή με πρόεδρο τον Πέτρο Δοντάκη και μέλη τους Αθανάσιο Ζαρδαλίδη, Δημήτριο Χαμπαρίδη, Χρήστο Τσονίδη και Ιωάννη Γρηγοριάδη.

Μεταφορά κοπαδιών από την Ανατολική προς τη Δυτική Θράκη μέσω του Έβρου (1922) (anthofyto.wordpress.com)

Η ζωή είχε αρχίσει να κυλάει ομαλά μετά τα συνταρακτικά και δραματικά γεγονότα… Δήμαρχος ο Μιλτιάδης Αλτιναλμάζης. Το Μάρτιο τίμησαν την εορτή των πολιούχων τους Αγίων Θεοδώρων. Τον Απρίλιο του 1923 οι Καραγατσιανοί γιόρτασαν την ονομαστική γιορτή του βασιλέως Γεωργίου Β’ με δοξολογία στον ιερό ναό των Αγίων Θεοδώρων. Χοροστάτησε ο μητροπολίτης Πολύκαρπος. Η πόλη είχε σημαιοστολισθεί. Οι Καραγατσιανοί κρατούσαν τα έθιμά τους. Δεν παρέλειψαν να γιορτάσουν ακόμα και την Πρωτομαγιά του 1923, με το καινούργιο μάλιστα ημερολόγιο, που είχε αρχίσει να εφαρμόζεται από εκείνη τη χρονιά! Σκορπίσθηκαν σε παρέες στους αγρούς και γιόρτασαν τον ερχομό της άνοιξης και τη γιορτή των ανθέων, κυρίως κάτω από τις ιτιές της λεωφόρου, που ενώνει το Κάραγατς με την Αδριανούπολη.

Οι επαγγελματίες όλο αυτόν τον καιρό, άνοιξαν τα μαγαζιά τους και εξυπηρετούσαν τον κόσμο. Οι αγρότες καλλιέργησαν τα χωράφια τους και περίμεναν να μαζέψουν τη σοδειά τους. Από τα τέλη Μαρτίου 1923 έως τον Μάιο δεν είχε βρέξει καθόλου. Οι χειμερινές καλλιέργειες λόγω της βίαιης εκκένωσης της Ανατολικής Θράκης και της έκρυθμης κατάστασης, πήγαν χαμένες. Ο ελπίδες των καλλιεργητών στηρίζονταν στις εαρινές καλλιέργειες, αλλ’ η ανομβρία τους προβλημάτιζε. Μόλις γύρω στις 5 Μαΐου είχε αρχίσει να πέφτει μια ευεργετική βροχή. Οι ελπίδες αναπτερώθηκαν, γιατί είχαν καλλιεργηθεί τεράστιες εκτάσεις, λόγω και της ύπαρξης προσφύγων, που δούλεψαν στα χωράφια. Βοήθεια τους πρόσφερε με συχνή παρουσία και συμβουλές στους αγρούς, ο τμηματάρχης Εποικισμού Σεραφείμ Σεραφειμίδης.

Οι διαπραγματεύσεις συνεχίζονταν στη Λωζάννη, με αντιφατικές πληροφορίες. Η ζωή κυλούσε κανονικά στο Κάραγατς, παρά τους ενδόμυχους φόβους των κατοίκων.. Συνέβη μάλιστα να περάσει τότε από το Κάραγατς η «Μάνα του Στρατιώτη», η περίφημη Άννα Παπαδοπούλου, αδελφή του Παύλου Μελά, η οποία είχε αφιερωθεί ψυχή τε και σώματι στην παροχή βοήθειας στους μαχόμενους στρατιώτες, από την έναρξη των Βαλκανικών Πολέμων το 1912 και μετά. Την φιλοξένησε το Προεδρείο του Συλλόγου Κυριών και Δεσποινίδων, στο σπίτι της αντιπροέδρου Χρυσούλας Τσονίδου. Της προσφέρθηκε τέιον, στο οποίο παρακάθισαν τα μέλη του ΔΣ, οι κυρίες Παπαδοπούλου, Ζαρδαλίδου, Θαλασσινού και η κυρία Ιωαννίδου. Ήταν μέσα Μαΐου…

Δάσκαλοι και μαθητές του Ελληνικού σχολείου του Κάραγατς στη λήξη του σχολικού έτους 1918. Δεξιά: Δασκάλες και μαθητές της Γαλλικής Σχολής Σαίν Πωλ του Κάραγατς, το 1918 (adrianou125.blogspot.com)

Λίγο πριν τις 20 Μαΐου 1923, αντικαταστάθηκε ο αντιπρόσωπος της Γενικής Διοίκησης Θράκης στο Κάραγατς Λαμπριανίδης, από τον Περικλή Μαυρουδή, ο οποίος είχε υπηρετήσει, επί σειρά ετών, με ευδόκιμη υπηρεσία στο ελληνικό προξενείο της Αδριανουπόλεως και ήταν πολύ γνωστός στην κοινωνία της. Στις 21 Μαΐου, οι Καραγατσιανοί δεν λησμόνησαν να τιμήσουν τους δοξασμένους μαχητές, που αγωνίσθηκαν για την απελευθέρωση της πόλης τους.

Το ξενοδοχείο Τζανίκ που σήμερα λειτουργεί ως καφετέρια και το Δημαρχείο του Κάραγατς (adrianou125.blogspot.com)

Συγκεκριμένα στο μέσον του δάσους της όχθης του Έβρου, ο Σύλλογος Κυριών και Δεσποινίδων οργάνωσε επιβλητική εορτή υπέρ των αιχμαλώτων Ελλήνων στρατιωτών. Επί μία εβδομάδα το ΔΣ του Συλλόγου προετοίμαζε αυτόν τον εορτασμό. Δούλεψαν η πρόεδρος κυρία Χατζοπούλου, η αντιπρόεδρος Τσονίδου και οι κυρίες Ιωαννίδου, Παπαδοπούλου, Θαλασσινού, Παρασχίδου και Ζαρδαλίδου. Τις βοήθησε ο υπίατρος Κωνσταντινίδης. Ο χώρος της γιορτής είχε διακοσμηθεί με ελληνικές και συμμαχικές σημαίες, που είχαν αναρτηθεί στα καταπράσινα δέντρα. Στη γιορτή, κατά τις περιγραφές της εποχής, «συνεκεντρώθη παν ό,τι υπό έποψιν καλλονής είχε να παρουσιάση η Ορεστιάς». Παρέστη ο μέραρχος με τον επιτελάρχη και άλλους αξιωματικούς της Μεραρχίας. Ο αντιπρόσωπος της Γενικής Διοίκησης Θράκης Μαυρουδής με τον υποδιοικητή Ιωάννη Μακαρώνα, οι αρχές της πόλεως, αξιωματικοί των συμμάχων και πλήθος κόσμου. Η μουσική του Στρατού, υπό τον αρχιμουσικό υπολοχαγό Καστανάκη και τον ανθυπασπιστή Βασιλάκη, πλημμύρισε το παραποτάμιο δάσος με ωραίες μελωδίες. Οι εισπράξεις διατέθηκαν υπέρ των αιχμαλώτων μας.

Ήταν πλέον μέσα Μαΐου και οι δάσκαλοι με δυσκολία συγκρατούσαν στα σχολεία τα παιδιά των χωρικών, που έφευγαν, γιατί άρχιζε η ένταση των γεωργικών εργασιών, στις οποίες συμμετείχαν και αυτά. Οι δάσκαλοι πάντως παρακολούθησαν τότε για πέντε μέρες επιμορφωτικά παιδαγωγικά μαθήματα. Η ζωή είχε κανονικούς ρυθμούς στο Κάραγατς.

Εν τω μεταξύ και ενώ όλα κυλούσαν σχετικά ήρεμα, τις νυχτερινές ώρες της 22ας Μαΐου μια δυνατή έκρηξη αναστάτωσε Αδριανούπολη και Κάραγατς, προκαλώντας τρόμο! Τελικά διαπιστώθηκε ότι την έκρηξη προκάλεσε ένας κεραυνός, που έπεσε στη γνωστή μας γέφυρα «Λοχαγού Διαμάντη». Η γέφυρα είχε υπονομευθεί από τους Τούρκους. Ο κεραυνός έπεσε στο σημείο, όπου είχε γίνει η υπονόμευση με εκρηκτική ύλη. Ήταν μια νύχτα που έπεσαν πολλοί κεραυνοί στη περιοχή και μερικοί στη γέφυρα. Καταστράφηκε ένα λίθινο τόξο. Η γέφυρα ήταν διαβατή σε πεζούς, όχι όμως και στα οχήματα πριν γίνουν επισκευές.

Η έκρηξη έως ότου διευκρινισθούν τα αίτιά της, προκάλεσε ανησυχίες και διάφοροι θεώρησαν ότι οι Τούρκοι, φοβούμενοι μάλλον προέλαση του ελληνικού στρατού, προκάλεσαν την έκρηξη ανατινάζοντας τη γέφυρα του Έβρου. Ο ελληνικός στρατός όμως παρατεταγμένος κατά μήκος του ποταμού Έβρου δεν προέβη σε καμιά ενέργεια που να θεωρηθεί προκλητική από τους Τούρκους. Πάντως ο αρχηγός της Επανάστασης Νικόλαος Πλαστήρας μόλις μαθεύτηκε το γεγονός της έκρηξης, ζήτησε τηλεγραφικές πληροφορίες από τον αρχιστράτηγο του Έβρου. Ο αξιωματικός του φυλακίου της φρουράς της γέφυρας Διαμάντη, ανέφερε στο στρατηγείο ότι εξαιτίας καταιγίδας έπεσε κεραυνός στο τόξο προς την Αδριανούπολη και προκάλεσε ανάφλεξη των εκρηκτικών υλών της υπονόμευσης, που είχαν κάνει πριν καιρό οι Τούρκοι. Το μήκος της καταστροφής φαίνεται πως ήταν περί τα 4 μέτρα. Τα άκρα της φύλαγαν από την πλευρά της Αδριανούπολης ένας Τούρκος και ένας Γάλλος σκοπός και από την πλευρά του Κάραγατς ένας Έλληνας και ένας Άγγλος σκοπός.

Στην Αθήνα κυκλοφόρησαν ακόμα και φήμες για έναρξη εχθροπραξιών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Ο πρωθυπουργός Στυλιανός Γονατάς, που ρωτήθηκε από τους δημοσιογράφους, διέψευσε κατηγορηματικά αυτές τις φήμες και βεβαίωσε ότι τίποτα απολύτως δεν συνέβαινε και ότι στο μέτωπο της Θράκης επικρατούσε άκρα ησυχία. Και ενώ το Κάραγατς αγωνίζονταν να ζήσει σε κανονικούς ρυθμούς, στη Λωζάννη συνεχίζονταν οι διαπραγματεύσεις, με την Τουρκία να είναι αδιάλλακτη. Ακόμα και το βεληνεκές του Πυροβολικού επικαλέσθηκε για να πάρει το Κάραγατς. Συνεχείς και επίπονες παρασκηνιακές διαβουλεύσεις. Τα νέα έφθασαν και στη Θράκη.

Στις 24 Μαΐου και μετά από αλλεπάλληλες συναντήσεις των Βενιζέλου και Ισμέτ πασά, ο Έλληνας διαπραγματευτής δήλωσε μεταξύ άλλων: «Κατά τας συναντήσεις μου μετά του Ισμέτ πασά και ιδίως κατά την τελευταίαν, ώθησα τας προσπαθείας μου προς επίτευξιν συνεννοήσεως μέχρι των εσχάτων δυνατών ορίων». Ο Βενιζέλος είχε προτείνει να περιληφθεί στη συνθήκη όρος, με τον οποίο η Ελλάδα να αναγνώριζε ότι είχε υποχρέωση να επανορθώσει όσες ζημίες προκάλεσε ο ελληνικός στρατός στη Μικρά Ασία, η δε Τουρκία θα παραιτείτο των επανορθώσεων αυτών. Ο Ισμέτ απέκρουσε αυτό το συμβιβασμό. Οι σύμμαχοι θα αναλάμβαναν να εκκαθαρίσουν την κατάσταση. Ο ορίζοντας σκοτείνιαζε επικίνδυνα..

Τα μηνύματα από την Άγκυρα, έδειχναν τι θα ακολουθούσε. Ο Κεμάλ προκάλεσε έκτακτο συμβούλιο της κυβέρνησής του και η απόφασή του ήταν ότι «η Ελλάς ανυπερθέτως έπρεπε να πληρώσει αποζημιώσεις!». Ο ανταποκριτής της βρετανικής εφημερίδας «Νταίηλυ Μαίηλ» τηλεγραφούσε από τη Λωζάννη ότι ο Βενιζέλος πρότεινε εξ ιδίας πρωτοβουλίας να παραιτηθούν οι Τούρκοι από τις αξιώσεις για την καταβολή αποζημιώσεων εκ μέρους της Ελλάδας και να λάβουν ως αντάλλαγμα «την πόλιν του Κάραγατς, σιδηροδρομικόν σταθμόν Αδριανουπόλεως μετά της περί αυτόν εδαφικής λωρίδος και την σιδηροδρομικήν γραμμήν, ήτις διευθύνεται προς τα βουλγαρικά σύνορα».

Στις 25 Μαΐου η ελληνική αντιπροσωπεία κατέθεσε επίσημη δήλωση, ότι η πρόταση για παραχώρηση του Κάραγατς στους Τούρκους, σε αντιστάθμισμα της παραίτησης από κάθε αξίωση αποζημίωσης, δεν προήλθε από αυτήν, αλλά αποτελούσε σχέδιο των συμμάχων! Μύλος, η κατάσταση στη Λωζάννη… Στην ίδια δήλωση υπογραμμιζόταν ότι αυτό το αντιστάθμισμα αποτελούσε την τελευταία ελληνική παραχώρηση.. Δύο μέρες αργότερα οι εφημερίδες δημοσίευαν την είδηση ότι μετά από μαραθώνιες διαβουλεύσεις προσωπικά των Βενιζέλου – Ισμέτ είχε επιτευχθεί συμφωνία. Το Κάραγατς χάθηκε για τους Έλληνες…

Το μοιραίο άρθρο της Συνθήκης της Λωζάννης ήταν το 59ο που πρόβλεπε ότι η Ελλάδα αναγνώριζε την υποχρέωση να επανορθώσει τις ζημιές που προκλήθηκαν στην Ανατολία από πράξεις του Ελληνικού στρατού και ότι η Τουρκία, λαμβάνοντας υπόψη την οικονομική κατάσταση της Ελλάδας, παραιτείτο οριστικά από κάθε απαίτηση για επανόρθωση. Και το μοιραίο XV Πρωτόκολλο περί του Κάραγατς, προέβλεπε ότι το έδαφος, το μεταξύ του Έβρου και της τουρκοελληνικής μεθορίου, έπρεπε να αποδοθεί στην Τουρκία το αργότερο έως την 15η Σεπτεμβρίου 1923. Οι Έλληνες κάτοικοι του Κάραγατς θα υπάγονταν στην ανταλλαγή των πληθυσμών.

Ο ιερός ναός Αγίων Θεοδώρων Νέας Ορεστιάδας και ιερές εικόνες των πολιούχων Αγίων του Κάραγατς και της Νέας Ορεστιάδας (Orestiada I Love/fb)

Τα νέα που έφτασαν στο Κάραγατς, άλλαξαν την ατμόσφαιρα. Οι δημιουργικοί Καραγατσιανοί μεταβλήθηκαν σε ερείπια, βλέποντας ότι η πόλη τους παραδίνεται στους Τούρκους. Το ίδιο και οι χιλιάδες πρόσφυγες που είχαν καταφύγει εκεί. Οι μνήμες από τις σφαγές, τις δηώσεις, τους ατιμασμούς γυναικών, στα μέρη όπου έμπαιναν οι Τούρκοι, ήταν ακόμα πολύ νωπές. Από τη στιγμή που έφτασε το άγγελμα ότι τα πάντα συμφωνήθηκαν στη Λωζάννη, ήταν όλοι κατηφείς, σκυθρωποί, σκεφτικοί, συντετριμμένοι. Οι γεωργοί σταμάτησαν τις εργασίες τους, αν και πλησίαζε η εποχή του θερισμού των σιτηρών. Παντού απελπισία…

Την 1η Ιουνίου οι κάτοικοι του Κάραγατς πραγματοποίησαν μια μεγάλη πάνδημη συγκέντρωση στην εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων, που κτίστηκε το 1863 και άλλη μία στις 3 Ιουνίου στον Άγιο Κωνσταντίνο, ο οποίος κτίστηκε το 1906, υπό την προεδρία του Μητροπολίτη Πολυκάρπου, παρισταμένου και του Μητροπολίτη Λιτίτσης (Ορτάκιοϊ). Αντάλλαξαν γνώμες για την οδυνηρή κατάσταση που δημιουργήθηκε. Συγκινημένος ο Πολύκαρπος μίλησε και εξήγησε πώς διαμορφώνεται η κατάσταση. Μίλησε και ο Μητροπολίτης Λιτίτσης, καθώς και πολλοί άλλοι. Ο αστικός και ο αγροτικός πληθυσμός συμφωνούσαν με τους δύο ποιμενάρχες. Διαφωνίες εξέφρασαν μερικοί μόνον τσορμπατζήδες. Ο βασικός προβληματισμός όλων ήταν πού και με ποιο τρόπο θα ήταν δυνατόν να εγκατασταθούν οι κάτοικοι του Κάραγατς, που αποφάσισαν να φύγουν.

Φαίνεται πως κυριάρχησε η άποψη ότι η μαζική εγκατάσταση πρέπει να γίνει κάπου εκεί κοντά, σε ακτίνα 15 χιλμ., ώστε να δημιουργηθεί μια νέα πόλη και να μη διασκορπισθούν οι Καραγατσιανοί, αφού τα περισσότερα χωράφια τους παρέμεναν σε ελληνικό έδαφος με τις νέες συνθήκες. Τα τηλεγραφήματα από τη Λωζάννη στις 3 Ιουνίου ανέφεραν ότι ο Βενιζέλος θα ζητήσει στις διαπραγματεύσεις για τα σύνορα ο Ελληνικός πληθυσμός του Κάραγατς και των παραχωρούμενων στην Τουρκία χωριών να παραμείνει εκεί και να μην συμπεριληφθεί στις διατάξεις της συμφωνίας περί ανταλλαγής πληθυσμών που ζητούσε η Τουρκία. Μάταια όμως…

Εργασίες και μεταφορά υλικών για την ανέγερση της Νέας Ορεστιάδας (1923) (Orestiada I Love/fb)

Οι κάτοικοι της άτυχης πόλης δεν έμειναν με σταυρωμένα χέρια. Μια επιτροπή τους ξεκίνησε για την Αθήνα και έγινε δεκτή από τον πρωθυπουργό συνταγματάρχη Στυλιανό Γονατά. Κύριο ερώτημά τους ήταν να τους δινόταν ο αναγκαίος χρόνος για τη συγκομιδή της εσοδείας τους και την πώληση των κουκουλιών. Ο Γονατάς που έζησε στην περιοχή περί το 1907 και τη γνώριζε καλά, τους διαβεβαίωσε ότι θα τους παρείχετο ο χρόνος, ώστε με απόλυτη άνεση να αναχωρήσουν στις νέες εστίες τους. Οι Καραγατσιανοί ξεκαθάρισαν στον πρωθυπουργό ότι και εάν ακόμη εξαιρούνταν από την ανταλλαγή πληθυσμών, αυτοί «πάλιν θα αποδημούσαν, μη δυνάμενοι να μείνουν υπό τους Τούρκους».

Στη Λωζάννη ο Ινονού, θέλοντας να δυσκολέψει τα πράγματα για την Ελλάδα, πληροφόρησε με επιστολή τον Βενιζέλο ότι οι Έλληνες άρχισαν δήθεν να καταστρέφουν το Κάραγατς. Ο Βενιζέλος αντέδρασε αμέσως ενημέρωσε την Αθήνα και με δική του επιστολή διευκρίνισε, αν αυτό πράγματι συνέβαινε να ειδοποιούνταν οι κάτοικοι ότι τέτοιες πράξεις ήταν αντίθετες προς τα συμφέροντά τους, γιατί αν οι ιδιοκτησίες του δεν καταστρέφονταν, θα ήταν δυνατόν να εκποιηθούν αργότερα υπέρ αυτών. Κανένας βέβαια δεν κατέστρεφε τίποτα.. Το μαρτυρούν πολλά κτήρια εκείνης της εποχής, που υπάρχουν ακόμα…

Η οδός Κωνσταντινουπόλεως στο ύψος της κεντρικής πλατείας Νέας Ορεστιάδας, το 1924 (adrianou125.blogspot.com)

Οι Καραγατσιανοί, ανήσυχοι από τις εξελίξεις συνέταξαν και ένα ψήφισμα που το παρέδωσαν στον αντιπρόσωπο της Γενικής Διοίκησης Θράκης, τον Μαυρουδή. Στο ιστορικό αυτό κείμενο, έλεγαν ότι έμαθαν πως η ελληνική αντιπροσωπεία καταβάλει προσπάθειες για να παραμείνουν οι Καραγατσιανοί στη γενέτειρά τους. Διαφωνούσε όμως ο αστικός και αγροτικός πληθυσμός, γιατί γνωρίζοντας, όπως έλεγαν στο ψήφισμά τους, ότι «οιαδήποτε διατύπωσις εν τη συνθήκη ήθελεν έχει μόνον φιλολογικήν αξίαν, είναι αποφασισμένοι ασχέτως προς τας σχετικάς αποφάσεις της Λωζάννης να εγκαταλείψουν το εκχωρούμενον έδαφος. Υπό το πνεύμα τούτο ψηφίζει ότι ανεξαιρέτως των ληφθησομένων αποφάσεων της Λωζάννης, αδυνατεί να παραμείνη εις την γενέτειράν του υπό οιασδήποτε εγγυήσεις, έχων ικανήν πείραν των τυπικών εγγυήσεων». Ζητούσαν πάντως από την κυβέρνηση, ανάμεσα στα άλλα, να μεριμνήσει, ώστε να δοθεί προθεσμία εκκένωσης έως τον Σεπτέμβριο, για να καταστεί δυνατή η συγκομιδή των δημητριακών και λοιπών γεωργικών προϊόντων, η σοδειά των οποίων προβλεπόταν να πλουσιοτάτη. Το ιστορικό αυτό ψήφισμα υπέγραφαν πρόεδροι 11 επαγγελματικών σωματείων, πρόεδροι κοινοτήτων και άλλοι προύχοντες.

Απάντηση στα τουρκικά ψεύδη για τις καταστροφές σπιτιών έδωσε στις 16 Ιουνίου 1923 από τις στήλες της εφημερίδας «Φως» ο ανταποκριτής Αθανάσιος Ζαρδαλίδης, εξηγώντας ότι οι Καραγατσιανοί ούτε κατέστρεφαν τα σπίτια τους ούτε μετέφεραν αλλού τα οικοδομικά υλικά. Θύμιζε επίσης ότι το 1913 με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου η πόλη Μουσταφά Πασά (σήμερα Σβίλεγκραντ) περιήλθε στους Βουλγάρους. Οι Τούρκοι πριν παραδοθεί η πόλη στους Βουλγάρους κατεδάφισαν όχι μόνο τα δικά τους σπίτια, αλλά και τα Βουλγαρικά και τα οικοδομικά υλικά τα μετέφεραν σε Τουρκικό έδαφος, ιδρύοντας ένα νέο Μουσταφά Πασά κοντά το Βιράν Τεπέ. Επίσης τον Σεπτέμβριο του 1915, όταν επήλθε στη Σόφια συμφωνία μεταξύ των Ραδοσλάβωφ και Ταλαάτ Πασά, παραχωρήθηκε από την Τουρκία, ολόκληρο το τρίγωνο από το Τσιρμέν (Ορμένιο σήμερα) έως το Διδυμότειχο, στη Βουλγαρία, η οποία συμμαχούσε με την Τουρκία και έβγαινε στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό των Γερμανών. Μέσα στο τρίγωνο αυτό περιλαμβάνονταν μεταξύ άλλων τα χωριά Σαμόνα (Αμμόβουνο), Σεϊμέν (Ασημένιο), Αχήρκιοϊ (Αχυροχώρι), Σαάντζια (Σαγήνη), Ομούρμπεη (Χειμώνιο), Ουρλή (Θούριο), Καδήκιοϊ (Δίκαια), Εμιρλή (Καβύλη), Ισπιτλί (Σπήλαιο) κ.ά. Υπήρχαν επίσης άλλα περίπου 20 τουρκικά χωριά της περιοχής Διδυμοτείχου, που είχαν περιληφθεί στο παραχωρούμενο τρίγωνο. Όταν υπεγράφη η συμφωνία δόθηκε 15νθήμερη προθεσμία, δηλαδή στο δεύτερο μισό του Σεπτεμβρίου 1915, στους Τούρκους, να μετακομίσουν σε νέο τόπο εγκατάστασης στην Ανατολική Θράκη. Τότε οι Τούρκοι κατεδάφιζαν τα σπίτια τους και φεύγοντας, κουβαλούσαν τα οικοδομικά υλικά. Περνώντας μάλιστα από ελληνικά χωριά άρπαζαν ελληνικές περιουσίες! Όταν αργότερα το 1922, με την ανακωχή που συμφωνήθηκε από τους συμμάχους στα Μουδανιά, έγινε η εκκένωση της Ανατολικής Θράκης, οι Τούρκοι κατεδάφιζαν ελληνικά σπίτια και πουλούσαν τα οικοδομικά υλικά στους Βουλγάρους του Μουσταφά Πασά. Μέχρι και οι Γάλλοι στρατιώτες της Αδριανούπολης αγόραζαν υλικό κατεδαφίσεων (πόρτες, παράθυρα, ταβάνια, πατώματα), που το έκαιγαν για να ζεσταίνονται..

Από τις εργασίες ανοικοδόμησης και τα εγκαίνια της Νέας Ορεστιάδας (adrianou125.blogspot.com)

Ο Αθ. Ζαρδαλίδης μετέδιδε από το Κάραγατς: «Το Κάραγατς με τα δροσερά νερά του, με τας δενδροστοιχίας του, με όλην την καλλονήν του, μετά τινα καιρόν θα παρουσιάζει όψιν απαισίαν, μόνον δε οι νυκτοκόρακες θα κρώζουν επί των κενών οικιών του, υπομιμνήσκοντες εις τους βαρβάρους Τούρκους την προσγενομένην υπό της γηραιάς Ευρώπης αδικίαν. Ταλαίπωρο και δυστυχισμένο Κάραγατς …». Το «Έθνος» της Αθήνας, στις 15 Ιουνίου, δημοσίευσε μια στατιστική για τον πληθυσμό του Κάραγατς. Σύμφωνα με αυτήν οι κάτοικοι του τριγώνου του Κάραγατς ήταν συνολικά 16.700. Μέσα στο Κάραγατς κατοικούσαν 11.000, από τους οποίους οι 5.200 ήταν Έλληνες αυτόχθονες. Οι πρόσφυγες, Έλληνες και αυτοί και διάφοροι ξένοι, ήταν 4.800. Στο γειτονικό Μποσνάκιοϊ υπήρχαν 3.825 (3.000 αυτόχθονες Έλληνες και 825 πρόσφυγες). Το κοντινό Ντεμιρτάς είχε 1.075 κατοίκους (600 Έλληνες και 475 πρόσφυγες).

Τελικά στις 24 Ιουλίου 1923, υπογράφηκε η Συνθήκη της Λωζάννης, η οποία ισχύει μέχρι σήμερα. Η εγκατάλειψη του Κάραγατς άρχισε σταδιακά από τον Ιούλιο του 1923. Όλοι προσπαθούσαν να μετακινηθούν πέρα από τη νέα συνοριακή γραμμή, η οποία εκεί ήταν χερσαία, αλλά να μην φύγουν μακριά από τον αγαπημένο τους γενέθλιο τόπο. Στις 15 Σεπτεμβρίου, γράφτηκε η τελευταία πράξη του δράματος. Ο αντιπρόσωπος της Γενικής Διοίκησης Θράκης Μαυρουδής παρέδωσε στις 11 π.μ. το Κάραγατς στους Τούρκους. Υπέγραψε για λογαριασμό των Τούρκων το πρωτόκολλο παράδοσης και παραλαβής ο νομάρχης Αδριανούπολης Αμπντουλάχ Ναζίμ Μπέης. Στις 2 το μεσημέρι πέρασε από το Κάραγατς, η τελευταία ελληνική αμαξοστοιχία, που μετέφερε τους δημοσίους υπαλλήλους και τους άνδρες της φρουράς.

Στο Κάραγατς, δεν έμεινε πλέον κανένας Έλληνας. Ο Μαυρουδής επανήλθε στην έδρα της Γενικής Διοίκησης Θράκης στην Κομοτηνή. Μέσα από τα καραβάνια των προσφύγων που περιτριγύριζαν δυτικότερα στις εκτάσεις οι οποίες ήταν γνωστές ως Κούμ Τσιφλίκ, μια νέα πόλη άρχισε να γεννιέται. Η σημερινή Νέα Ορεστιάς. Η νεώτερη πόλη της Ελλάδας…

Η Νέα Ορεστιάδα και ο σιδηροδρομικός σταθμός της σε παλαιότερες φωτογραφίες (Orestiada I Love/fb, adrianou125.blogspot.com)

Θρακιώτικο κέντημα (users.sch.gr)

«Μαύρο μου χελιδόνι από την Αραπιά
άσπρο μου περιστέρι από τον τόπο μου.
Εσείς ψηλά πετάτε, για χαμπηλώσετε
κι ανοίξτε τα φτερά σας κι τα φτιρούδια σας.
Να γράψω ένα γράμμα κι μια ψηλή γραφή
στη μάνα μ’ κι στ’ αδέρφια μ’ και στην αγάπη μου»
(Παραδοσιακό τραγούδι της ξενιτιάς από τo Μπογιαλίκι της Ανατολικής Ρωμυλίας)

Από πάνω προς τα κάτω: 1. Το Κάστρο του Πυθίου, Διδυμότειχο, 2. Αρχαία Μεσημβρία, 3. Ασημένια νομίσματα του 2ου π.Χ. αι. από τη Μηλιά, 4. Σουφλί, 5. Δέλτα Έβρου, 5. Σουφλί, 6. Γυναίκες χορεύουν με παραδοσιακές Εβρίτικες ενδυμασίες, 7. Μουσείο Πέτρας στα Πετρωτά Έβρου, 8. Άγιος Αθανάσιος Σουφλίου, 9. Δάσος Δαδιάς, 10. Ερυθροπόταμος, Διδυμότειχο, 11. Λαγυνά Έβρου, 12. Πλατόνια στον βόρειο Έβρο, 13. Μεγάλη Δοξοιπάρα Έβρου,14. Παραδοσιακή οικία στο Σουφλί, 15. Διδυμότειχο, 16. Μουσείο Μετάξης, Σουφλί, 17. Έβρος, 18. Αρχαιολογικά ευρύματα Δοξοιπάρας, 19. Ερυθροπόταμος – Διδυμότειχο, 20. Πραγγί, 21. Καστανιές (inevros.gr, pinterest, ΕΙΝ ΤΟΥ ΣΟΥΦΛΙ ΤΡΑΝΟ ΧΟΥΡΙΟ/Ομάδα στο fb, Πραγγι Έβρου/Σελίδα στο fb)

Ορεστιάδα …εκεί που αρχίζει η Ελλάδα!

Αντώνης Σπυρόπουλος

«Αλτ, τις ει;».. Αδριανουπολίτης, Καραγατσιανός, Γκαγκαβούζης, Μάρης, φαντάρος, μονιμάς, ταξιδευτής… Μετράς αλησμόνητες πατρίδες. Γλώσσες και φυλάκια. Λόγους που σε φέραν ως εδώ, ανάμεσα σε Άρδα και Έβρο, στο Τριεθνές. Τέρμα για τέρμα έφτασες, έχεις μπόλικους..

Τρία τελωνεία. Δεκάδες στρατόπεδα. Εκατοντάδες φυλάκια. Ρίζια, Πλάτη, Χελιδόνα. Ονόματα – θρύλοι, εφιάλτες στις στρατιωτικές συνειδήσεις. Ορεστιάδα. Όνομα – σύμβολο. «Γκατζολία» τη λένε ως κι οι κάτοικοί της πια!, «εξορία», πινέζα του χάρτη… Γλώσσα δε βάζουν μέσα οι φαντάροι κι ας παίρνουν, έστω και με μια μέρα εδώ, πιστοποιητικό σκληραγώγησης για όλη την υπόλοιπη ζωή τους. Νύχτα – μέρα στις σκοπιές και στα περίπολα, στην παγωνιά του Έβρου, μόνο να σιχτιρίζουν την τύχη τους ξέρουν. Και τα κονέ τους… Αυτοί χάνουν.

Τα ακριτικά χωριά Δίκαια και το Δίλοφο στο Τρίγωνο του Έβρου (Δίκαια Δίκαια-Τριγώνου,Έβρος-Ελλάδα/Σελίδα στο fb, evros-news.gr)

Εδώ αρχίζει η Ελλάδα.. Ανάμεσα στο στενό μαρκάρισμα Τουρκίας και Βουλγαρίας. Στο Τριεθνές. Ανάμεσα σε Έβρο και Άρδα. Στο Τρίγωνο. Ένα σύνορο όλη η επαρχία της Ορεστιάδας, να μη φιλάς σταυρό για το τι αγναντεύεις -τη μια μιναρέδες, την άλλη βουλγαρικές πεδιάδες, τη μια την Αδριανούπολη, την άλλη το Ιβαΐλοβγκραντ. Μόνο να ταξιδεύεις. Πλάι σε χωράφια, σύνορα και ποτάμια. Πλάι στις χαμένες πατρίδες. Γοητεία.. Περνάει ο Άρδας, πρασινίζει η γη, ποτίζονται τα χωράφια. Μέχρι να χυθεί στον Έβρο. Οι μαιανδρισμοί του όμως φαίνονται μόνο απ’ τη Μηλιά. Εδώ, και μόνο εδώ, ο Έβρος δεν είναι το σύνορο, αλλ’ ο περιβόητος φράχτης. Για λίγο, για 10 χλμ. περίπου. Εδώ γύρω κι οι συνοριοφύλακες της Frontex κι οι φαντάροι. Εδώ τα κοντοκουρεμένα κεφάλια, τα λασπωμένα άρβυλα, τα κόντρα ξυρίσματα. Οι καντήλες απ’ τα… «γκατζολεόπτερα». Έτσι λένε εδώ τα ..κουνούπια.

Έβρος και Άρδας …εκεί που τα ποτάμια σμίγουν

Παραμεθόριος. Συστάσεις σε ΕΣΣΟ και «γιώτα». Καθαριστήρια και… τζιπ delivery. Ταξί μοιρασμένα στα 4, σιδηροδρομικοί σταθμοί που δεν βγάζουν ανακοινώσεις. Ξέρεις πού κατεβαίνεις. Στο τέρμα. Εδώ κι οι πρόσφυγες. Ήρθαν με την ανταλλαγή το ‘23. Από Αδριανούπολη, Κάραγατς, Ντεμερντές, Μπόσνα… Γι’ αυτό οι νοικοκυρές φτιάχνουν το λάχανο τουρσί, βράζουν τραχανά κόκκινο, πλάθουν τα ουμάτς, τρατάρουν μαλεμπί. Σκουπίζουν με σκούπες αληθινές· υπάρχουν μάστορες να τις φτιάχνουν.. Γι’ αυτό στα καφενεία έχουν να λένε ιστορίες σωρό. Εδώ και η πηχτή ομίχλη. Να μη φαίνονται τα χνώτα στην παγωνιά. Να κλείνουν τον χειμώνα τα περάσματα από Άρδα και Έβρο, να κοκαλώνουν τα δέντρα, το κρύο να τσακίζει κόκαλα.

«…Εν πάση περιπτώσει πίσω στα δικά μου
στα χακιά άπλυτά μου στα εγερτήριά μου
στη μουγκή σκοπιά μου.
Στη μετάθεσή μου στο τρελό βιολί μου
στο βραχνό πρωινό μου, στο έτσι αλλιώς
κι αλλιώτικο, μπρος στο Διδυμότειχο»
«Διδυμότειχο blues..»
(Στίχοι: Γιάννης «Μπαχ» Σπυρόπουλος, Μουσική: Λαυρέντης Μαχαιρίτσας, Ερμηνεία: Γ. Νταλάρας, Λ. Μαχαιρίτσας)
(φωτ.: real.gr)

Τον υπόλοιπο χρόνο τα πράγματα είναι πιο εύκολα. Η ανεξερεύνητη Ορεστιάδα μεταμορφώνεται.. «Κρουν τα νταούλια, κρουν και τα βιολιά»: του Κάραγατς όλα, στο μουσείο της Ορεστιάδας. Εκεί που θα τα μάθεις όλα για τον ξεριζωμό του ’23..

Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Ορεστιάδας (i-diakopes.gr)

Ο Άρδας απλώνει χιλιόμετρα από αμμουδιές για αναψυχή, ζωηρεύει από το περίφημο φεστιβάλ του, ο ορεινός όγκος Πενταλόφου – Πετρωτών γεμίζει από μοβ ορχιδέες, τα σκόρδα στρώνονται στους δρόμους των χωριών, τα παιδιά παίζουν στις πλατείες, συνοδεύουν με τα γέλια τους τα υπαίθρια τσίπουρα.

Το Φεστιβάλ Άρδα και οι κατάφυτες όχθες του ποταμού (fb)

Τα χωράφια ξυπνούν. Σκόρδα, ζαχαρότευτλα, σπαράγγια, ηλιοτρόπια, βαμβάκια, πρωτοποριακές ελαιοκράμβες. 600.000 στρέμματα κάμπος. Μια άπλα ατελείωτη. Μια ηρεμία, τάξη, ασφάλεια απρόσμενη. Πράσινες κάρτες και μπες – βγες ασταμάτητα. «Μια πόλη – τρεις χώρες», λένε οι ντόπιοι. Για πλάκα πας και Κωνσταντινούπολη. Γι’ αυτό το ταξίδι στην Ορεστιάδα μόνο καψώνι δεν είναι. Είναι ταξίδι συνείδησης. Ταξίδι συμπαράστασης. Κάτι σαν χρέος. Και απόλαυση μαζί.

Από πάνω προς τα κάτω: 1. Καρωτή Έβρου, 2. Μεταξάδες Έβρου, 3. Κοπέλα με γυναικεία ενδυμασία από τους Μεταξάδες, 4. Η γυναικεία φορεσιά της Νέας Βύσσας Έβρου, 5. Σιδηροδρομικός σταθμός Τυχερού Έβρου, 6. Παραδοσιακές γυναικείες ενδυμασίες Διδυμοτείχου, 7. Πετρωτά Έβρου, 8.-9. Έβρος ποταμός, 10. Γυναικεία παραδοσιακή ενδυμασία Μακράς Γέφυρας, 11. Έβρος ποταμός, 12. Γυναικείες παραδοσιακές ενδυμασίες Μεταξάδων, 13. Άγιος Αλέξιος Ασβεστάδων Έβρου, 14. Παραδοσιακό σπίτι στο Πύθιο Έβρου, 15. Έβρος ποταμός, 16. Γυναίκες της Νέας Βύσσας με παραδοσιακές φορεσιές, 17. Έβρος ποταμός, 18. Βοσκή στο Ασημένιο Έβρου, 19. Τυχερό Έβρου, 20. Τυχερό Έβρου, 21. Σοφικό Έβρου, 22. Αγία Παρασκευή Ασημένιου, 23. Εορταστικές εκδηλώσεις στο Τυχερό Έβρου, 24. Ο Άγιος Δημήτριος στα Λάβαρα Έβρου, 25. Γέφυρα του Άρδα στα Κόμαρα, 26.-27. Χωριά Τριγώνου και ο Άγιος Παΐσιος, ένας άγιος προστάτης του ξεριζωμένου Ελληνισμού (pinterest, fb, hellenicaworld.com, inevros.gr)

«Μια ζωή στρατιώτες»

«Αγαπητή Λητώ, ούτε Συ βέβαια εφαντάζεσο ούτε εγώ ήλπιζα πως την επιστολή σου θα τη διάβαζα μέσα σε σκηνή και με το φως σπαρματσέτου!… Σκέψου μια πόλι με 10.000 κατοίκους να φεύγει σύσσωμη αφού πάρη και το τελευταίο καρφί και σανίδι από το σπίτι της και να έρχεται σ’ ένα εκτεταμένο μέρος να εγκαθίσταται σε σκηνάς… Παρουσιάζει δε η καινούργεια αυτή πόλις το πιο ιδιόμορφο θέαμα μα και το πιο θλιβερό συνάμα… Εξ’ άλλου το παληό Κάραγατς φαίνεται απ’ εδώ καθαρά με φόντο όλη την Αδριανούπολι …».

4/9/1923 γράφτηκε το γράμμα. Από κάποιον Μανώλη. Ό,τι δηλαδή Αδριανουπολίτες και Καραγατσιανοί είχαν φτάσει στην πεδιάδα του Κουμ Τσιφλίκ. Ό,τι είχε υπογραφεί η Συνθήκη της Λωζάννης, η ανατολική Θράκη είχε τραβήξει για τη δυτική κι ο Βενιζέλος είχε δώσει το Κάραγατς για να ξεμπερδεύει με τις πολεμικές αποζημιώσεις. Γι’ αυτό ο Έβρος δεν είναι το σύνορο εδώ. 6.000 άνθρωποι φόρτωσαν τη ζωή τους στα κάρα και μετακινήθηκαν ελάχιστα χιλιόμετρα μακρύτερα, ιδρύοντας τη Νέα Ορεστιάδα. Λένε πως το σημείο επελέγη χάρη σ’ ένα ουράνιο τόξο – σημάδι, μα για να ‘ναι κοντά στην πατρίδα τους, να επιστρέψουν γρήγορα, δεν είναι πιο πιθανό;

Ο ποταμός Άρδας με τις φυλλωσιές, τα δροσερά νερά του και τους τσικνιάδες του (marasia.blogspot.com, pinterest, fb)

Φωτογραφίες, γράμματα, δηλώσεις -όλο το χρονικό του ξεριζωμού μαζί με αντικείμενα καθημερινής χρήσης, φορεσιές, έγγραφα κι ένα σωρό πολύτιμα από το Κάραγατς, έχουν τη θέση τους στο υπέροχο μουσείο της Νέας Ορεστιάδας. Τα μαθαίνεις όλα, με το νι και με το σίγμα, από τους άξιους συνταξιούχους δασκάλους που το φροντίζουν. Από εδώ ξεκινάς. Μόνο έτσι καταλαβαίνεις τι θα πει Ορεστιάδα.

Έξω, στους δρόμους της βορειότερης πόλης της Ελλάδας, την προσφυγιά θυμίζει η άψογη ρυμοτομία που ωθεί τους κατοίκους στα ποδήλατα, η Βιβλιοθήκη με τα συγγράμματα απ’ το Γυμνάσιο Αδριανούπολης και το Ζάππειο Παρθεναγωγείο, το μνημείο στην οδό Πατρ. Γρηγορίου. Οι Γκαγκαβούζηδες στην Οινόη (χριστιανοί που μιλούσαν ένα τούρκικο ιδίωμα), ακόμη και το όνομα της κεντρικής πλατείας. Σπύρου Δάσιου την είπαν, προς τιμήν του άξιου Γενικού Διοικητή της Θράκης κατά τον ξεριζωμό.

Γύρω από την πλατεία χτυπάει και η καρδιά της πόλης. Οι πεζόδρομοι σερβίρουν νυχθημερόν μεζέδες και ποτά. 18.000 κάτοικοι και μαζί τους φαντάροι, στρατιωτικοί, 500 φοιτητές ενώνουν χνώτα και κρατάνε ζεστή τη μεθοριακή πόλη που βουτά στους -15 βαθμούς επιβεβαιώνοντας τη ρήση κρύα χέρια, ζεστή καρδιά. Άλλοι ιππεύουν, μαθαίνουν τοξοβολία ή σκοποβολή, πινγκ πονγκ ή θέατρο. Ένα κάρο όμιλοι υπάρχουν. Κι όλοι μαζί χειροκροτούν τη φημισμένη ομάδα βόλεϊ. Νόμιζες πως όλη η Ορεστιάδα θα ‘ναι ντυμένη στο χακί; Γράψε λάθος.

Η κεντρική Πλατεία Σπύρου Δασίου στη Νέα Ορεστιάδα Έβρου (Orestiada I Love/σελίδα στο fb, i-diakopes.gr, jti-rhodope.eu, alexandroupolionline.gr, προσωπικό αρχείο: kimintenia.wordpress.com)

Φύλλο πορείας…

Η πορεία προς τα σύνορα δεν είναι ποτέ μοναχική. Κατ’ αρχάς υπάρχει κίνηση προς τα χωράφια και τα χωριά που μετρούν τριψήφιους αριθμούς κατοίκων. Έπειτα, είναι και τα τελωνεία. Βενζίνη θες; Στα Ιβάιλοβγκραντ θα πας. Καζίνο ή σούπερ μάρκετ θες; Στο Σβίλενγκραντ. Καφεδάκι θες; Ντουγρού για Αδριανούπολη. Με την ταυτότητα και μια πράσινη κάρτα για το αυτοκίνητο. Τόσο απλά.

34 χλμ. περίπου από την Ορεστιάδα βρίσκεται η Μικρή Δοξιπάρα, όπου υπάρχει ένα από τα κορυφαία αξιοθέατα του νομού. Σε έναν από τους αμέτρητους τύμβους της περιοχής ανασκάφηκαν ταφές ρωμαϊκών χρόνων, εύπορων πολιτών οι οποίοι τάφηκαν μαζί με τις άμαξες και τα άλογά τους. Μοναδικό θέαμα που δεν βλέπεις αλλού στην Ελλάδα.

Χορευτές στον Κυπρίνο (fb)

Βόρεια βρίσκεται ο Κυπρίνος. Κεφαλοχώρι που βαφτίζει το τελωνείο προς το βουλγαρικό Ιβάιλοβγκραντ και το φράγμα του Άρδα. Πάνω στον σταθμό διέλευσης να ‘σου η Ελένη και ο Θανάσης Μαλούσης, ο Μπαϊτανάσ’ όπως τον λένε οι Βούλγαροι. Μήλα, αχλάδια, πατάτες, όσπρια στήνονται στα σύνορα και αναγράφονται και στις δύο γλώσσες.

«Πέρα-δώθε όλοι. Οι Έλληνες φέρνουν βενζίνη, οι Βούλγαροι μπαίνουν από εδώ και βγαίνουν από Ορμένιο για να γλιτώσουν τις στροφές ως τη Φιλιππούπολη!» λέει ο μπαρμπα-Θανάσης. «Παλιά, ήμασταν στα χωράφια κοπέλες και μας έπαιρναν οι στρατιώτες άρον-άρον μη μας αρπάξουν οι Βούλγαροι. Τώρα είμαστε αδέρφια» λέει και η κ. Ελένη.

Ο Άρδας όπως φαίνεται από τη Μηλιά Έβρου (i-diakopes.gr)

Κάπου εδώ βρίσκεται και το εγκαταλειμμένο χωριό Γαλήνη, ενώ λίγο πιο πάνω γίνεται η πρώτη γνωριμία με τον Άρδα που ‘ρχεται από Βουλγαρία. 290 χλμ. Ποτάμι, τα 49 τελευταία έως ότου χυθεί στον Έβρο είναι ελληνικά. Κι έτσι μπαίνεις στο Τρίγωνο που σχηματίζουν οι δύο ποταμοί. Οι μαιανδρισμοί του Άρδα πάντως φαίνονται μόνο από το χωριό Μηλιά με τα ωραία πλινθόκτιστα σπίτια.

Άφθονο πράσινο και ολάνθιστα τριαντάφυλλα στους δρόμους της Νέας Ορεστιάδας και στον περίβολο του Ιερού Ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου (προσωπικό αρχείο: kimintenia.wordpress.com)

Στο Θεραπειό ο ναός της Παναγίας έχει ένα υπέροχο τέμπλο, ενώ στον Πεντάλοφο εκτός του ότι γίνεται το φεστιβάλ Γκάιντας, βρίσκεται το «Ευρωθήραμα», το μεγαλύτερο εκτροφείο άγριων θηραμάτων στην Ελλάδα. Ακόμη πιο πάνω βρίσκονται οι έρημοι οικισμοί Μπάρα και Γυαλιά -στον πρώτο λειτουργεί καταφύγιο, στον δεύτερο είναι ο Βράχος της Γονιμότητας που περνάς αν θες παιδί!

Η Νέα Βύσσα είναι οικισμός που έφτιαξαν οι κάτοικοι της Μπόσνας (Μποσνοχωρίου), γενέτειρας του Στεφάνου Καραθεοδωρή, μετά την Ανταλλαγή των πληθυσμών του 1922: 1. Καλλιέργειες σκόρδων στη Νέα Βύσσα, 2. Νέα Βύσσα Έβρου, 3. Τα ονομαστά σκόρδα Νέας Βύσσας, 4. Παραδοσιακή οικία στη Νέα Βύσσα, 5. Το Παρατηρητήριο Νέας Βύσσας, 6.-8. Εγκαίνια Μουσείου Καραθεοδωρή Νέας Βύσσας από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο, 9. Αγία Παρασκευή Επιβατινή η Προστάτις των Βαλκανίων, 10. Ιερά Μονή Αγίας Σκέπης και Αγίας Παρασκευής Επιβατινής Νέας Βύσσας, 11. Ζευγάρι με παραδοσιακές ενδυμασίες της Μπόσνας το 1920, 12. Γυναίκες της Νέας Βύσσας με παραδοσιακές ενδυμασίες, 13. Το έθιμο του Μπέη στη Νέα Βύσσα, 14. Παραδοσιακές σκούπες από το εργαστήριο του κ Ζαρίφη στη Νέα Βύσσα, 15. Πελαργοί στη φωλιά τους στη Νέα Βύσσα (geofarmak.blogspot.com, reportal.gr, mapionet, pinterest, inevros.gr, i-diakopes.gr, προσωπικό αρχείο: kimintenia.wordpress.com)

Στα Πετρωτά όμως σε στέλνουν όλοι. Το λέει και το όνομα, το λέει και το άγαλμα του λιθοξόου: από εδώ έβγαινε εξαιρετική πέτρα και περίφημοι πετράδες. Το επιβεβαιώνει και το μουσείο Πέτρας και τα «μαντένια», τα λατομεία στην πλαγιά του βουνού, ένα εντυπωσιακό τοπίο όπου σχηματίζονται και καταρράκτες. Κρίμα μόνο που δεν σώζονται πολλά πέτρινα σπίτια.

Δεύτερη χειραψία Ελλάδας – Βουλγαρίας στο Ορμένιο, όπου και το τελωνείο προς Σβίλενγκραντ. Στο βορειότερο χωριό της χώρας και στον παροπλισμένο σταθμό τερμάτιζε η θρυλική αμαξοστοιχία 604. Ο σιδηρόδρομος, θα δεις, είναι πολύ σημαντικός εδώ πάνω… Ο κάθετος άξονας που φέρνει στο Τρίγωνο έχει καμιά 15αριά χρόνια που κατασκευάστηκε…

Στο Τριεθνές

Στροφή ανατολικά, παράλληλα με τον Έβρο, που έρχεται από Βουλγαρία ως… Μαρίτσα. Απ’ τα ωραία Δίκαια φτάνεις στον Δίλοφο οδηγώντας για 8 χλμ. περίπου πάνω στα σύνορα, στο Τριεθνές. Εδώ υψώνουν τις σημαίες τους και οι τρεις χώρες, στη μέση του ποταμού, σε μια νησίδα «Χώρο Ειρήνης».

Χρυσαφένια Ορεστιάδα του Εβρίτικου φθινοπώρου (i-diakopes.gr)

Το τελωνείο Βουλγαρίας – Τουρκίας βρίσκεται λίγο βορειότερα, η καλύτερη θέα προς τα εκεί όμως είναι από το οινοποιείο Εβρίτικα Κελάρια. ένα τζαμί απ’ τη μια, μια βουλγαρική σημαία απ’ την άλλη κι ουρές χιλιομέτρων οι νταλίκες ανάμεσά τους. Από εδώ μπορείς να παρακάμψεις για το Σπήλαιο, όπου λειτουργεί αρχαιολογική έκθεση και να βγεις στα Ρίζια και τις αμμουδιές του Άρδα. Μπορείς να αναζητήσεις το εργαστήρι παραγωγής καβουρμά ή και το γεφύρι στη Στέρνα.

Ο παλαιός σιδηροδρομικός σταθμός στο Ορμένιο και σύγχρονη αμαξοστοιχία (i-diakopes.gr)

Ξαναβγαίνοντας στον κεντρικό δρόμο πάντως, είτε βόρεια θα πας, στις Καστανιές, είτε νότια προς Ορεστιάδα, κάνοντας απαραίτητα μια στάση στη Νέα Βύσσα. Απόγονος της παλιάς Βύσσας (Βοσνοχωρίου) διατηρεί όνομα, μνήμες και την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική στις προσόψεις των κτισμάτων. Αγναντεύει την Αδριανούπολη, φημίζεται για τα σκόρδα της και για τις παραδοσιακές σκούπες που συνεχίζει να παράγει διά χειρός κ. Κώστα Ζαρίφη. Φτιάχνονται στο χέρι από το φυτό σκουπόχορτο και πριν την επέλαση των πλαστικών, λειτουργούσαν δεκάδες εργαστήρια κυρίως στις Καστανιές. Σ’ αυτές έχει μείνει να πας.

Και στα ακριτικά Μαράσια, στο σπίτι της κυράς των Μαρασίων, της προσφυγοπούλας Βασιλικής Λαμπίδου – Φωτακάκη. Ήταν η γιαγιά του Έβρου που επί 50 χρόνια ύψωνε την ελληνική σημαία και φρόντιζε τους συνοριοφύλακες σαν παιδιά της. Στις Καστανιές θα πας για τον εντυπωσιακό κυλινδρόμυλο. 86 χρόνων αυτός, καμιά 90αριά ο κ. Κώστας Παπάζογλου που επιμένει να τον λειτουργεί πού και πού! Στις Καστανιές θα πας και για τον πανέμορφο Άρδα. Κι αν είναι και καλοκαίρι, θα στήσεις τη σκηνή σου και θα απολαύσεις μέσα στη φύση το ιδιαίτερο φεστιβάλ «Συνάντηση Νέων – Άρδα», για χάρη του οποίου φτάνουν εδώ πάνω ηχηρά ονόματα. Στις Καστανιές θα πας και για το τελωνείο. Το μοναδικό πέρασμα προς την Τουρκία μέχρι που έγινε το τελωνείο των Κήπων. 5 χλμ. απέχει το Κάραγατς και 10 η Αδριανούπολη. Να μην πας κι εκεί μια βόλτα, να ενώσεις το κουβάρι; Θα πας κι όταν περάσεις τη μπάρα θα δεις να σ’ αποχαιρετά ένα απλό, γαλάζιο «στο καλό»..

Η κυρά των Μαρασίων Βασιλική Λαμπίδου – Φωτακάκη και τα ακριτικά Μαράσια με τον ιερό ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος και το συνοριακό φυλάκιο (fb)

Νέο Χειμώνιο Έβρου

Αφήνοντας την Ορεστιάδα στον δρόμο της επιστροφής προς Αλεξανδρούπολη, το πρώτο χωριό που συναντάμε είναι το Νέο Χειμώνιο. Οι κάτοικοί του προέρχονται στην πλειοψηφία τους από το Μεγάλο Ζαλούφι της Ανατολικής Θράκης. Είναι Αρβανίτες στην καταγωγή, που βρέθηκαν στο Ζαλούφι ως κτίστες από την περιοχή της Κορυτσάς για να χτίσουν το τζαμί της Αδριανούπολης, στα μέσα του 16ου αιώνα. Με την ανταλλαγή των πληθυσμών, μετά τη συνθήκη της Λωζάννης, αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν και εκείνοι τα σπίτια τους και να εγκατασταθούν στη δυτική πλευρά του ποταμού Έβρου. Οι περισσότεροι Ζαλουφιώτες εγκαταστάθηκαν στα χωριά Σάκκος, Ρήγιο και Χειμώνιο. Το Χειμώνιο βρισκόταν αρχικά πάνω στην όχθη του Έβρου, μετά όμως από τις πλημμύρες του 1928-29, οι κάτοικο ξενιτεύτηκαν για δεύτερη φορά, έχτισαν το χωριό στη θέση που βρίσκεται σήμερα, πάνω σε ύψωμα, δίπλα στο χωριό Θούριο και το ονόμασαν Νέο Χειμώνιο.

Χειμώνιο (pinterest)

Κατά την προφορική παράδοση, την οποία μεταφέρει και ο Χρήστος Ρουσόπουλος στο βιβλίο του «Αναμνήσεις από το χωριό μου το Μεγάλο Ζαλούφι» (εκδ. 1977), οι Ζαλουφιώτες ήρθαν ως κτίστες από τα μέρη της Κορυτσάς, για να χτίσουν το τζαμί στην Αδριανούπολη (1566-1574). Ο Σουλτάνος για να εκφράσει την ευαρέσκειά του, τους παραχώρησε μία περιοχή κοντά στη Μακρά Γέφυρα, όπου οι κτιστάδες αυτοί εγκαταστάθηκαν σε έξι (6) συνοικισμούς, που απείχαν μεταξύ τους 2-3 χιλιόμετρα. Οι συνοικισμοί αυτοί ήταν οι εξής: Τλιαλίκ, Ζουλούφ, Τσέσμε Γκιόκες, Οροζούνι Κοκόσιτ, Μπουλακλάρ και Καβάκ Μπουνάρ, πιθανόν δε κατά τον 18ο αιώνα, συνενώθηκαν σχηματίζοντας ένα χωριό με το όνομα «Ζαλούφ». Δεν γνωρίζουμε πότε το χωριό ονομάστηκε Μεγάλο ή Μέγα Ζαλούφι. Πιθανότατα ονομάστηκε έτσι για να γίνει διάκριση ανάμεσα σ’ αυτό και το Μικρό Ζαλούφι. Το Μικρό Ζαλούφι το συναντάμε και με την ονομασία «Ζαλουφάκι». Σε χάρτες του 19ου αιώνα το Μέγα Ζαλούφι αναφέρεται απλά ως «Ζαλούφι», ενώ το Μικρό Ζαλούφι ως «Κερεμιτζέ Ζαλούφι».

Χειμώνιο (Πολ.Σύλλογος ΤαΖαλουφιώτικα/Σελίδα στο fb)

Το 1883 οι κάτοικοι του Ζαλουφιού ανέρχονταν σε 5.000 περίπου. Το χωριό διοικείτο από το Κοινοτικό Συμβούλιο και είχε Πρόεδρο, εννέα Κοινοτικούς Συμβούλους και τέσσερις Παρέδρους. Το χωριό διοικητικά διαιρείτο σε τέσσερα μέρη, γεγονός που δικαιολογεί τους τέσσερις Παρέδρους. Ο Πρόεδρος ονομαζόταν Μουντούρ, οι Σύμβουλοι Βεκίλιδες και οι Πάρεδροι Μουχτάρηδες. Υπήρχε και Αστυνομικό Τμήμα με Τούρκους αστυνομικούς, που το ονόμαζαν Κονάκ, τους αστυνομικούς Τζανταρμάδες και τον επικεφαλής Τσαούση. Στη μεγάλη πλατεία του χωριού, που ήταν και η κεντρικότερη, σε διώροφη οικοδομή, στεγαζόταν το Κοινοτικό Κατάστημα και το τουρκικό Αστυνομικό Τμήμα. Η πλατεία αυτή ονομαζόταν Κονάκουτ. Τα ονόματα των άλλων πλατειών του χωριού ήταν: Τοκαλιάτσιτ, Κυρέζολητ και Μοσχοφλιούτ.

Ζαλουφιώτικο παραδοσιακό σπίτι (cheimonio.gr)

Στο χωριό υπήρχαν 25 καφενεία, τα οποία ήταν και παντοπωλεία συγχρόνως. Τα περισσότερα καφενεία υπήρχαν στην κεντρική πλατεία και τα υπόλοιπα στις γειτονιές του χωριού. Ένας στενός δρόμος από την πλατεία οδηγούσε στην Εκκλησία του χωριού. Την πρώτη Εκκλησία του χωριού την έκτισαν μέσα στα νεκροταφεία, που βρίσκονταν στην βορειοδυτική άκρη του χωριού σε επικλινές μέρος. Απομεινάρια από τα νεκροταφεία σώζονταν μέχρι το 1990. Το 1890 οι Ζαλουφιώτες έχτισαν μεγάλη εκκλησία μέσα στο χωριό. Η Εκκλησία ήταν αφιερωμένη στην Αποκεφάλιση του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου και γιόρταζε στις 29 Αυγούστου. Η καμπάνα της εκκλησίας, πολλές εικόνες, το δισκοπότηρο και άλλα κειμήλια βρίσκονται ακόμα και σήμερα στην εκκλησία του Νέου Χειμωνίου, όπου μεταφέρθηκαν.

Στέγες στο Χειμώνιο (greece.com)

Στα τέλη του 19ου αιώνα στο Ζαλούφι λειτουργούσαν δύο σχολεία. Λίγοι όμως πήγαιναν στο σχολείο και ελάχιστοι το τελείωναν και συνήθως ήταν τα παιδιά πλουσίων οικογενειών της περιοχής. Το 1883 εβδομήντα οικογένειες από το Ζαλούφι δημιούργησαν ένα νέο συνοικισμό, 15 χιλιόμετρα βορειότερα, που τον ονόμασαν Αμπαλάρ. Στα 1892 άλλη ομάδα από πενήντα περίπου οικογένειες αγόρασαν μία περιοχή που την ονόμασαν Καρά Ισχακλί και εγκαταστάθηκαν στο σημείο, όπου βρίσκεται το σημερινό χωριό Σάκκος. Το 1913 το χωριό λεηλατήθηκε από τους Τούρκους, σε αντίποινα της λεηλασίας του πομάκικου χωριού Παύλα από τους Ζαλουφιώτες, που το 1912 ήταν με το μέρος των Βουλγάρων. Οι Τούρκοι έσφαξαν περί τους 300 Ζαλουφιώτες, κάψανε όλο το χωριό, άρπαξαν αγελάδες, βουβάλια και πρόβατα. Η καταστροφή ήταν ολοσχερής και οι Ζαλουφιώτες έκαναν χρόνια για να συνέλθουν.