kimintenia

Ίων Δραγούμης (1878-1920)

«Τί εἶνε ὁ θάνατος; Μιά στιγµή ἀγωνία ἴσως καί στενοχώρια.
Mά ἔπειτα τί γλυκειά πού θά εἶνε ἡ ἡσυχία! Ἐγώ θά ξεχάσω ὅλα.
Καί γιά τούς ἀνθρώπους θά εἶμαι περασμένος· θά μέ κρίνουν
ὅπως κρίνουν ἐκείνους πού δὲν ξανάρχονται ..»
Ίων Δραγούμης

Εκατό χρόνια συμπληρώνονται σήμερα από τη δολοφονία του Ίωνος Δραγούμη. Ήταν 31 Ιουλίου 1920 όταν ένοπλη ομάδα φανατικών βενιζελικών τον συνέλαβε στους Αμπελοκήπους και τον σκότωσε μπροστά στους περαστικούς, στο πεζοδρόμιο της Λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας απέναντι από το σημερινό ξενοδοχείο Χίλτον. Στο σημείο της δολοφονίας έχει τοποθετηθεί αναθηματική στήλη. Ήταν μία πράξη εκδικήσεως για την απόπειρα δολοφονίας κατά του Ελευθερίου Βενιζέλου στο Παρίσι, με την οποία ο Δραγούμης έπεσε θύμα του φανατισμού και του Εθνικού Διχασμού.

Ο Ίων (Ιωάννης) Δραγούμης γεννήθηκε στις 14 Σεπτεμβρίου 1878 στην Αθήνα. Υπήρξε Έλληνας διπλωμάτης, πολιτικός και λογοτέχνης. Καταγόταν από μεγάλη οικογένεια πολιτικών και διανοουμένων από το Βογατσικό Καστοριάς. Ήταν το πέμπτο από τα έντεκα παιδιά του δικαστικού Στεφάνου Δραγούμη, ο οποίος διετέλεσε Πρωθυπουργός της Ελλάδος μετά το κίνημα στου Γουδή το 1909, και της Ελισάβετ Κοντογιαννάκη. Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας και το 1899 εισήχθη στο διπλωματικό σώμα. Υπηρέτησε ως πρόξενος της Ελλάδος, μεταξύ άλλων, στην Κωνσταντινούπολη, στην Αλεξάνδρεια, στο Μοναστήρι, στις Σέρρες, στην Αλεξανδρούπολη (Δεδέαγατς), στον Πύργο Ανατολικής Ρωμυλίας, στη Φιλιππούπολη, στη Βιέννη, στην Πετρούπολη και στο Βερολίνο.

To 1904, υπηρετώντας στην Αλεξάνδρεια, συνδέθηκε με βαθιά φιλία με τον μεγάλο Αλεξανδρινό ποιητή Κωνσταντίνο Καβάφη. Εκεί συνάντησε και την Πηνελόπη Δέλτα, κόρη του μεγαλέμπορα βάμβακος Εμμανουήλ Μπενάκη, με την οποία έζησε έναν μεγάλο ανεκπλήρωτο έρωτα, που σημάδεψε τις ζωές και των δύο. Στη συνέχεια, το 1907 ως ανώτατος διπλωματικός υπάλληλος στην Κωνσταντινούπολη, ίδρυσε με τη βοήθεια του επιστήθιου φίλου του Αθανασίου Σουλιώτη Νικολαΐδη, την «Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως», με στόχο να εξοπλίσει τους Έλληνες της Πόλης και να τους συμφιλιώσει με την οθωμανική διοίκηση σε μία σχέση ισοτιμίας, με κοινό αντίπαλο τους Σλάβους. Ταυτόχρονα, στην Πόλη ήρθε σε επαφή και με τον -νεαρό τότε- Γεώργιο Παπανδρέου, με τον οποίο έκανε στενή παρέα και συζήτησαν εκτενώς για το έθνος και τις ανάγκες του. Θορυβημένη η ελληνική κυβέρνηση από την -θεωρηθείσα ως αιρετική και επιθετική- δραστηριότητά του, τον μετέθεσε άμεσα στη Ρώμη και στο Λονδίνο.

Ο Ίων Δραγούμης με τον πατέρα του Στέφανο

Ο Ίων Δραγούμης υπήρξε μία εντυπωσιακή προσωπικότητα με πρωτοποριακές ιδέες. Αρθρογραφούσε στον «Νουμά» με τα ψευδώνυμα «Ίδας» και «Τοξότης», διακηρύσσοντας τις δημοτικιστικές του γλωσσικές ιδέες, ενώ υπήρξε και ιδρυτικό στέλεχος του «Εκπαιδευτικού Ομίλου», ενός σημαντικού συλλόγου δημοτικιστών. Πρωταγωνίστησε έτσι στο γλωσσικό κίνημα του δημοτικισμού, ενώ με το συγγραφικό του έργο άσκησε σημαντική επιρροή στη διαμόρφωση της ελληνικής ιδεολογίας των αρχών του εικοστού αιώνα.

Μέσα σε ένα ασταθές πολιτικό κλίμα, στη σύντομη ζωή του, έγραψε άρθρα και βιβλία για τα εθνικά θέματα καθώς και για σημαντικά κοινωνικά ζητήματα. Άφησε ένα πλούσιο συγγραφικό έργο, για το οποίο εργάστηκε παράλληλα με τα τόσα άλλα σπουδαία καθήκοντα που είχε αναλάβει και διεκπεραίωνε στη διπλωματία και στα μέτωπα του Μακεδονικού Αγώνα. Τα έργα του «Όσοι ζωντανοί», «Ηρώων και Μαρτύρων Αίμα», «Ο Ελληνισμός μου και οι Έλληνες», «Ελληνικός Πολιτισμός» κ.ά., μολονότι αφορούν την ταραγμένη ιστορική και κοινωνική περίοδο της εποχής του, διαβάζονται και σήμερα με μεγάλο ενδιαφέρον και αποτελούν σημαντικές πηγές για τον ερευνητή.

Κυρίως όμως η μνήμη του θα συνδέεται παντοτινά με τον Μακεδονικό Αγώνα, κατά τα έτη 1904-1908, του οποίου υπήρξε βασικός οργανωτής. Έλαβε μέρος στον Α’ Βαλκανικό πόλεμο αποσπασθείς στο επιτελείο του διαδόχου Κωνσταντίνου και μετείχε στην επιτροπή που διαπραγματεύθηκε την παράδοση της Θεσσαλονίκης στους Έλληνες. Ήταν μάλιστα ο πρώτος Έλληνας που ύψωσε την ελληνική σημαία στο δημαρχείο της πόλεως.

Προσπάθησε άοκνα να αφυπνίσει την Αθήνα και την ελεύθερη Ελλάδα για τα δεινά των Ελλήνων της Μακεδονίας, οι οποίοι αγωνίζονταν κατά των Τούρκων κατακτητών και κατά των Βουλγάρων, που ήθελαν να διαδεχθούν τους Τούρκους. Ως Πρόξενος της Ελλάδος στο Μοναστήρι (Βιτώλια ή Μπίτολα) και στις Σέρρες έβλεπε τον κίνδυνο να αλλάξει κατακτητή η Μακεδονία. Με δική του προτροπή ήρθε τότε στην υπόδουλη Μακεδονία και ο γαμπρός του, σύζυγος της αδερφής του Ναταλίας, Παύλος Μελάς, στου οποίου το πρόσωπο και τη θυσία ο Μακεδονικός Αγώνας βρήκε τον ιδανικό εκφραστή του. Μάλιστα, ο θάνατος του Παύλου Μελά, στις 13 Οκτωβρίου 1904, λειτούργησε αφυπνιστικά βγάζοντας τους κυβερνώντες στην Αθήνα από το λήθαργό τους..

Ο αφυπνιστικός λόγος του Δραγούμη για τη Μακεδονία καταγράφεται στο βιβλίο του «Μαρτύρων και Ηρώων Αίμα»: «Να ξέρετε πως αν σώσουμε τη Μακεδονία, η Μακεδονία θα μας σώσει. Αν τρέξουμε να σώσουμε τη Μακεδονία, εμείς θα σωθούμε ..»! Και έτρεξε και φώναξε και οργάνωσε και επέτυχε. Με τη βοήθεια εθελοντών από την ελεύθερη Ελλάδα οι Μακεδόνες αμύνθηκαν σθεναρά κατά των Βουλγάρων κομιτατζήδων και κατά της Βουλγαρικής Εξαρχίας. Η μία μετά την άλλη οι σκλαβωμένες περιοχές της Μακεδονίας ελευθερώθηκαν και η Ελλάδα κατέστη και πάλι, μετά από αιώνες, μεγάλη και δυνατή.

Το προσωπικό του Ελληνικού Προξενείου στο Μοναστήρι, το 1908,
το οποίο έπαιξε σημαντικό ρόλο στον Μακεδονικό Αγώνα

Το 1913 ο Ίων Δραγούμης ετέθη σε διαθεσιμότητα από το διπλωματικό σώμα για δύο μήνες, επειδή ενέκρινε την ένωση του Καστελόριζου με την Ελλάδα χωρίς προηγούμενη συνεννόηση με το αρμόδιο υπουργείο. Προτού παυθεί πρόλαβε ωστόσο να οργανώσει μία Επιτροπή Δωδεκανησίων, η οποία ζήτησε από την Ιταλική κυβέρνηση, που κατείχε τα πολύπαθα νησιά, την ένωσή τους με την Ελλάδα. Εκείνη τη χρονιά έγραψε και το βιβλίο του «Ελληνικός πολιτισμός». Σε αυτό το σύντομο αλλά σημαντικό έργο καταγράφει τις αντιλήψεις του για την υπεροχή του έθνους έναντι του κράτους, περιγράφει την προτεραιότητα του πολιτισμικού έθνους σε σχέση με το φυλετικό και στηλιτεύει την προγονοπληξία και τον λογιοτατισμό, καταλήγοντας σε πρακτικές πολιτιστικές προτάσεις για τον νέο ελληνισμό, που πίστευε ότι αναδυόταν.

Ο Δραγούμης απεχθάνετο την εισαχθείσα βαυαρική κρατική οργάνωση, την καθαρεύουσα και τη στείρα αρχαιολαγνεία. Στον λογιοτατισμό έβλεπε την ακινησία, την άρνηση για το νέο, για τη ζωή. Τον φανταζόταν ως ένα ανάχωμα στην αναγέννηση του έθνους, για την οποία εργαζόταν. Επιθυμούσε την οργάνωση των Ελλήνων σε Κοινότητες -θεσμό κατ’ εξοχήν ελληνικό- θεωρώντας ότι το κράτος που φροντίζει συγκεντρωτικά για όλες τις ανάγκες των πολιτών καταστρέφει τις δημιουργικές του δυνάμεις. Όπως σημείωνε: «Το υγιές κύτταρο του ελληνισμού είναι οι κοινότητες. Η δραστηριοποίησή τους θα αποκεντρώσει το υδροκεφαλικό αθηναϊκό κράτος, που αγνοεί της ανάγκες της περιφέρειας. Πρέπει να δοθούν αυξημένες αρμοδιότητες στις κοινότητες για ν’ ανθήσει παντού ο ελληνισμός και ν’ αποφευχθεί ο συγκεντρωτισμός και ο κοσμοπολιτισμός των αστικών κέντρων».

Συνδέθηκε με προσωπική φιλία με τον Περικλή Γιαννόπουλο, έναν μεγάλο στοχαστή του ελληνισμού, του οποίου την αυτοκτονία διαισθάνθηκε σύμφωνα με τα γραπτά του ημερολογίου του. Ήταν επίσης φίλος με τον Νίκο Καζαντζάκη, με τον τελευταίο να τον απαθανατίζει σε πολλά έργα του.

Λίγο πριν την έναρξη του Α’ παγκοσμίου πολέμου, επανήλθε στα καθήκοντά του υπηρετώντας στις Πρεσβείες της Βιέννης, του Βερολίνου και της Πετρούπολης. Όλες του οι αναφορές στην κυβέρνηση υπήρξαν φιλο-ανταντικές προτρέποντας για ένταξη στη συμμαχία κατά των Κεντρικών Αυτοκρατοριών. Το 1914 τηλεγράφησε από την Πετρούπολη στον Βενιζέλο προτρέποντάς τον για τη συμμετοχή των Ελλήνων στην εκστρατεία στα Δαρδανέλια, φοβούμενος πιθανή κάθοδο των Ρώσων στην Πόλη. 

Στις αρχές του 1915 παραιτήθηκε από τη θέση του Προξένου, όταν του ζητήθηκε να συμμετάσχει στις διαπραγματεύσεις που αφορούσαν την ανταλλαγή πληθυσμών -Τούρκων της Μακεδονίας με Έλληνες της Μικράς Ασίας, κάτι που θεωρούσε απαράδεκτο και κατέβηκε ως υποψήφιος ανεξάρτητος βουλευτής, χωρίς πολιτική στήριξη και χρήματα. Στο ημερολόγιό του περιγράφει την τραγελαφική προεκλογική του εκστρατεία, όταν περιόδευε στη Φλώρινα και δεν προσήλθε κανείς να τον ακούσει να μιλάει..

Αρχικά απέτυχε στις εκλογές, όμως στις επαναληπτικές τοπικές της 31ης Μαΐου 1915 εξελέγη ανεξάρτητος βουλευτής Φλώρινας. Στις δεύτερες εκλογές του 1916 επίσης εξελέγη με όλο τον συνδυασμό του, καθώς οι Βενιζελικοί απείχαν. Αυτή την εποχή γράφει και το βιβλίο του «Σαμοθράκη», με αφορμή την επίσκεψή του στο όμορφο νησί, όπου πραγματεύεται τα χνάρια του Ελληνισμού στην Ελληνική ύπαιθρο.

Το 1916 εκδίδει το περιοδικό «Πολιτική Επιθεώρησις». Με τιμιότητα και γενναιότητα πρέσβευσε τις ιδέες του και στη βουλή των εκλογών του 1916, αλλά και στη βουλή των «Λαζάρων», όπου με βασιλικά διατάγματα ακυρώθηκαν οι εκλογές του 1916 και επανήλθε η προηγούμενη βουλή χωρίς εκλογές! Αψηφώντας την παρουσία των φανατικών Βενιζελικών στα κοινοβουλευτικά θεωρεία, στηλίτευε και ήλεγχε την αυταρχική Βενιζελική πολιτική.

Το 1917 δημοσίευσε ένα βαρυσήμαντο άρθρο στην «Πολιτική Επιθεώρηση», στο οποίο κατέκρινε με δριμύτητα τη Βενιζελικη πολιτική και αποδοκίμαζε τις Βενιζελικές αποφάσεις και πρακτικές που είχαν ουσιαστικά αναστείλει την εθνική κυριαρχία, γεμίζοντας την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη με αποικιακά στρατεύματα. Το άρθρο προκάλεσε αίσθηση, ο δε Ύπατος Αρμοστής της Γαλλίας στην Ελλάδα Σαρλ Ζονάρ, με μια αυταρχική και αψυχολόγητη ενέργεια, τον συμπεριέλαβε στη λίστα με τους πολιτικούς που εξόρισε το Βενιζελικό καθεστώς στην Κορσική.

Στην πραγματικότητα, ο Δραγούμης υπήρξε πολιτικός αντίπαλος του Βενιζέλου αλλά όχι με τη στενή έννοια του όρου. Είχε μια διαφορετική θεώρηση για το παρόν και το μέλλον του Ελληνισμού, που δεν συμμεριζόταν τη στενή εδαφική, λυτρωτική βενιζελική Μεγάλη Ιδέα. Το πολιτικό του όνειρο, όπως το εξέφρασε στο έργο του «Όσοι ζωντανοί», το οποίο συνέγραψε κατά την παραμονή του στην Κωνσταντινούπολη, μέσα στο ξέσπασμα της επανάστασης των Νεοτούρκων, ήταν μια βαλκανική ομοσπονδία Ελλάδος – Τουρκίας με ηγέτη την Ελλάδα. Αυτή η ομοσπονδία θ’ αποτελούσε, κατά τον Δραγούμη, ανάχωμα στην κάθοδο των Σλάβων, κατά των οποίων η απέχθειά του είχε ενταθεί ήδη από την εποχή του Μακεδονικού Αγώνα. Πίστευε -αντίθετα από τον Βενιζέλο, ότι θα ήταν αποτελεσματικότερη και επωφελέστερη για τους Ελληνες η εκ των έσω «κατάκτηση» της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Πρώτιστο μέλημα του Δραγούμη ήταν να διατηρηθούν οι ελληνικές παροικίες στα Τουρκοκρατούμενα εδάφη και η Ελλάδα να προσπαθήσει να αναπτύξει την άμυνά της προς τον βορρά. Η ομοσπονδία που οραματιζόταν ο Δραγούμης, θ’ άρχιζε από την Αδριατική θάλασσα και θα έφτανε ως τη Συρία. Επεδίωκε με αυτόν τον τρόπο ο Ελληνισμός να παραμείνει στις εστίες του κυριαρχώντας πολιτισμικά στην Ανατολή. Ο Δραγούμης περιέγραψε ξεκάθαρα το όραμα του Νέου Ελληνισμού. Ήθελε ο νεοελληνικός πολιτισμός να βασισθεί στη γλώσσα, στα έθιμα, στον τρόπο ζωής του απλού ελληνικού λαού, ώστε να μεγαλουργήσει και πάλι. Το Ανατολικό Κράτος όμως που ονειρευόταν ο Δραγούμης, με την πολιτιστική κυριαρχία των Ελλήνων στα εδάφη της Ανατολής, έμεινε απλώς ως σκέψη. Οι Έλληνες και οι Τούρκοι είχαν επιλέξει τον δρόμο της σύγκρουσης και της εθνικής εκκαθάρισης.. 

Η παραμονή του Δραγούμη στην Κορσική είχε αρχικά ευεργετικά αποτελέσματα για τον ίδιο. Ήταν ένα διάλειμμα σε μια ζωή γεμάτη αγώνα και καθήκοντα, μια ευκαιρία για ανασυγκρότηση και περίσκεψη. Καρπός πνευματικός αυτής της περιόδου υπήρξε το τελευταίο του έργο «Σταμάτημα». Αλλά και πολιτικά καθ’ όλη την εξορία του δεν έμεινε αργός. Απέστειλε στις Βερσαλίες, το 1918, ένα υπόμνημα στις δυνάμεις τις Αντάντ υποδεικνύοντας όλες τις υπηρεσίες που προσέφεραν οι βασιλικές κυβερνήσεις στην Αντάντ πριν την επιβολή των Βενιζελικών. Το κείμενο αυτό πείθει για δύο πράγματα: Το πρώτο είναι η αδιαμφισβήτητη πολιτική οξύνοια και διαύγεια, που διέκριναν τον Ίωνα Δραγούμη. Το δεύτερο, ότι πολιτικά πλέον είχε εναγκαλιστεί τη γουναρική παράταξη.

Προς το τέλος της παραμονής του στην Κορσική, η νοσταλγία για την πατρίδα και η έλλειψη δραστηριότητας τον είχαν καταβάλει, όπως φαίνεται και από τα «φύλλα ημερολογίου» του. Το 1919 οι βενιζελικοί τον μετέφεραν από την Κορσική, εκτοπίζοντάς τον στη Σκόπελο υπό σκληρές συνθήκες. Του αρνήθηκαν ακόμα και να κατέβει στον Πειραιά από το πλοίο για να χαιρετίσει τον γηραιό πατέρα του. Στη Σκόπελο τον βρήκε η είδηση ότι ο Ελληνικός στρατός αποβιβάστηκε στη Σμύρνη, το 1919. Σημειώνει: «Ρωτώ, μπορούσε ο ελληνισμός ν’ ακολουθήσει δυο δρόμους; Ή τη διατήρηση της Τουρκίας και την καλυτέρεψη της ζωής των Ελλήνων εκεί ή την πολιτική της προσθήκης κομματιών της Τουρκίας στην Ελλάδα: (ή την αυτονόμηση των ελληνικών περιφερειών της Τουρκίας);».

Ο Ίων Δραγούμης εξόριστος στην Κορσική και στη Σκόπελο

Επιστρέφοντας από τη Σκόπελο μετά τη Βενιζελική «αμνηστία» που του παραχωρήθηκε, ο Ίων Δραγούμης δραστηριοποιήθηκε στην αντιπολίτευση. Εξέδωσε εκ νέου το περιοδικό του ασκώντας δριμύτατη κριτική στους Βενιζελικούς. Το τέλος όμως ήταν κοντά.. Στις 30 Ιουλίου 1920 πραγματοποιήθηκε δολοφονική απόπειρα από δύο απότακτους αξιωματικούς εναντίον του Ελευθερίου Βενιζέλου στο Παρίσι, όπου μόλις είχε υπογράψει τη Συνθήκη των Σεβρών. Ο Βενιζέλος δέχθηκε δέκα πυροβολισμούς, από τους οποίους ωστόσο τραυματίστηκε ελαφρά στο χέρι. Όπως όμως αναφέρει ο δημοσιογράφος Φρέντυ Γερμανός, ο οποίος διενήργησε εκτενή έρευνα για τη ζωή και την εκτέλεση του Ίωνος Δραγούμη, στην Ελλάδα διαδόθηκε η φήμη ότι ο Βενιζέλος είχε δολοφονηθεί..

Αμέσως μετά την κυκλοφορία της φήμης για τον θάνατο του Βενιζέλου, ένα οργισμένο πλήθος βενιζελικών παρακρατικών ξεχύθηκε στους αθηναϊκούς δρόμους ζητώντας εκδίκηση, κραδαίνοντας ρόπαλα και λοστούς. Επιτέθηκαν αρχικά κατά των γραφείων όλων των αντιβενιζελικών εφημερίδων καταστρέφοντάς τα. Οι εφημερίδες «Πολιτεία», «Καθημερινή», «Σκριπ» και «Εσπερινή» ανέστειλαν την έκδοσή τους για ένα εικοσαήμερο, λόγω της καταστροφής των εγκαταστάσεών τους. Αντίστοιχη ήταν και η τύχη της εφημερίδος «Ριζοσπάστης». Οι εξαγριωμένοι βενιζελικοί επιτέθηκαν στις οικίες των συγγενών των αντιβενιζελικών που θεωρούσαν ως πιθανούς δολοφόνους, προκάλεσαν εκτεταμένες ζημιές στο θέατρο της συντρόφου του Δραγούμη, Μαρίκας Κοτοπούλη, αρκετές ζημιές σε ζαχαροπλαστεία, καφενεία και άλλα καταστήματα γνωστών αντιβενιζελικών πολιτών, ενώ λεηλάτησαν και τις οικίες των ηγετών της «Ηνωμένης Αντιπολίτευσης», καταστρέφοντας σχεδόν ολοσχερώς το σπίτι του πρώην πρωθυπουργού Στεφάνου Σκουλούδη.

Το βενιζελικό κύμα εκδικητικής βίας είχε μικρή διάρκεια, αλλά ήταν καταστροφικό. Ξεκίνησε στις 12.00 το μεσημέρι και σταμάτησε στις 19.00, όταν άρχισε η δοξολογία στη Μητρόπολη των Αθηνών για τη σωτηρία του Ελ. Βενιζέλου. Όλα τα στελέχη της Αντιπολίτευσης κρύβονταν τρομοκρατημένα, κανείς αντιβενιζελικός δεν αντίδρασε, ενώ τα όργανα της τάξεως παρακολουθούσαν διακριτικά την κατάλυση κάθε έννοιας έννομης τάξης. Οι υλικές ζημιές που προκλήθηκαν ήταν σοβαρές, αλλά το σημαντικότερο συμβάν των «Ιουλιανών» ήταν η δολοφονία του Ίωνος Δραγούμη την 31η Ιουλίου 1920.

Ο Δραγούμης ήταν ένας εκ των 16 ηγετών της «Ηνωμένης Αντιπολίτευσης», οι περισσότεροι εκ των οποίων συνελήφθησαν, προκειμένου να εξεταστεί η εμπλοκή τους στη σχεδιασθείσα δολοφονία του Βενιζέλου. Πληροφορήθηκε την είδηση της απόπειρας εναντίον του Βενιζέλου ενώ βρισκόταν στην Αθήνα με τη Μαρίκα Κοτοπούλη. Με το αυτοκίνητό του οδήγησε την Κοτοπούλη στο σπίτι της στην Κηφισιά, ώστε να την προστατεύσει από τυχόν βιαιοπραγίες σε βάρος της. Αν και θα μπορούσε να παραμείνει στην ασφάλεια της Κηφισιάς μαζί της, επέλεξε να ξαναγυρίσει στα γραφεία του περιοδικού του, ώστε να επιμεληθεί την έκδοσή του. Ένιωθε την υποχρέωση να μην κρυφτεί, αλλά ν’ αναλάβει τις ευθύνες του ως ένας εκ των ηγετών της Αντιπολίτευσης.

Πρόθεσή του, σύμφωνα με τον Φρέντυ Γερμανό, ήταν να γράψει ένα άρθρο, με το οποίο θα καταδίκαζε την απόπειρα εκτέλεσης του Βενιζέλου, ώστε να σταματήσει «το ποτάμι της βίας». Κατέβηκε με το αμάξι του την οδό Κηφισίας ως το ύψος των Αμπελοκήπων, στην τότε έπαυλη Θων. Εκεί τον σταμάτησε ομάδα ενόπλων, που ανήκαν σε ένα ειδικό σώμα με σκοπό την προστασία του Βενιζέλου, τα γνωστά «Τάγματα Ασφαλείας». Οι ένοπλοι ακινητοποίησαν το αυτοκίνητο, συνέλαβαν τον Δραγούμη, τον χτύπησαν στο πρόσωπο και τον οδήγησαν βίαια στον στρατώνα του τάγματός τους. Στο προαύλιο του στρατώνα βρίσκονταν ο Παύλος Γύπαρης, διοικητής των Ταγμάτων Ασφαλείας, παλαιός γνώριμος του Δραγούμη από τον Μακεδονικό Αγώνα και ο Εμμανουήλ Μπενάκης, πατέρας της Πηνελόπης Δέλτα και υπουργός του Ελ. Βενιζέλου, επίσης γνώριμος του Δραγούμη από τη θητεία του στην πρεσβεία της Αλεξάνδρειας. Ο Γύπαρης διέταξε οκτώ στρατιώτες με οπλισμένα τουφέκια να οδηγήσουν τον Δραγούμη αιχμάλωτο, πεζή, ως το Φρουραρχείο.

Αθηναίοι έξω από το σπίτι του Ίωνος Δραγούμη επί της Λεωφ. Αμαλίας
μετά την αναγγελία της δολοφονίας του

Κατά τη διαδρομή ένας δεύτερος λοχίας ήρθε βιαστικά και είπε κάτι στο αφτί του πρώτου λοχία, που συνόδευε το απόσπασμα. Κατόπιν διέταξε: «Εδώ, εδώ». Ποτέ δεν μαθεύτηκε ποιος ήταν αυτός ο δεύτερος λοχίας, ο οποίος τους υπέδειξε το σημείο, όπου θα εκτελούσαν τελικά τον Δραγούμη και μετά εξαφανίστηκε. Ακολουθεί η μαρτυρία του Ρώσου Λεμπέντιεφ αυτόπτη μάρτυρα της δολοφονίας του Δραγούμη: «Είδα τους στρατιώτες να στήνουν τον άνθρωπο με το άσπρο κουστούμι εμπρός σε έναν τοίχο. Ύστερα έκαναν τέσσερα βήματα πίσω. Τότε μόνο κατάλαβα ότι ετοιμάζονταν να τον εκτελέσουν. Εμείς περιμέναμε το τραμ και ένας άνθρωπος, εκατό μέτρα πιο κάτω, περίμενε τον θάνατο ..».

Ο Δραγούμης δεν αντιστάθηκε ούτε και προσπάθησε να ξεφύγει από τους δολοφόνους του. Μάλιστα, φαίνεται ότι το τράνταγμα της πρώτης σφαίρας τον έκανε να στριφογυρίσει και να δεχτεί τις περισσότερες σφαίρες στην πλάτη. «Ευρέθησαν πέντε έως εξ τραύματα εκ των όπισθεν», έγραψε στην έκθεσή του ο νεαρός ανθυπίατρος, που εξέτασε πρώτος τον νεκρό Ίωνα Δραγούμη στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο.

Την επομένη δεν κυκλοφόρησε καμία εφημερίδα της Αντιπολίτευσης, εξ αιτίας των καταστροφών της προηγουμένης ημέρας. Όλες οι βενιζελικές εφημερίδες φιλοξενούσαν την είδηση της απόπειρας κατά του Βενιζέλου, αφιερώνοντας λίγες μόνο λέξεις στη δολοφονία του Δραγούμη. Αρκετές μάλιστα υποστήριζαν ότι ο Δραγούμης σκοτώθηκε ενώ προσπαθούσε να ξεφύγει.. Κάποιες άλλες, όπως η εφημερίδα «Εμπρός», υποστήριξαν ότι οι εκτελεστές ήταν σε αυτοάμυνα γιατί τους άνοιξε πυρ ο ίδιος ο Δραγούμης με το περίστροφό του..

Η κηδεία του Ίωνος Δραγούμη έγινε πολύ νωρίς το πρωί της επομένης ημέρας της δολοφονίας του, παρουσία μόνο των πολύ στενών συγγενών του, προκειμένου ν’ αποφευχθούν επεισόδια. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα, μερίμνησε προσωπικά για την ανεύρεση των δολοφόνων. Σύμφωνα με τις βενιζελικές εφημερίδες, ο Βενιζέλος έδωσε εντολή να γίνουν «αυστηραί ανακρίσεις ανατεθείσαι στον υποστράτηγο Πραντούναν», ενώ παύτηκε ο στρατιωτικός διοικητής Αττικοβοιωτίας.

«Εδώ την 31η Ιουλίου 1920 εδολοφονήθη ο Ίων Δραγούμης»
(Αθήνα, Λεωφ. Βασ. Σοφίας)

Ο αντικαταστάτης πρωθυπουργός Εμμανουήλ Ρέπουλης υποστήριξε πως η κυβέρνηση είχε λάβει τα απαραίτητα μέτρα για αποτροπή των επεισοδίων. Θεωρήθηκε και εκείνος -μαζί με τον Γύπαρη, υπεύθυνος για τον φόνο του Δραγούμη, χωρίς όμως να αποδειχθεί ποτέ οτιδήποτε. Τα οκτώ μέλη του εκτελεστικού αποσπάσματος φυγαδεύτηκαν αμέσως μετά τη δολοφονία στην Κρήτη και, σύμφωνα με έναν από τους εκτελεστές, που μίλησε με τον Φρέντυ Γερμανό, κρύβονταν για χρόνια στο χωριό του Γύπαρη. Όμως η επιμονή του Βενιζέλου για τιμωρία των ενόχων οδήγησε σε δίκη, στην οποία οι εκτελεστές του Δραγούμη δικάστηκαν και καταδικάστηκαν, μένοντας φυλακισμένοι μέχρι το 1924, οπότε και πήραν αμνηστία.

Οι εφημερίδες, τόσο οι αντιβενιζελικές όσο και ορισμένες βενιζελικές, έγραψαν υμνητικά άρθρα για τον Δραγούμη μετά την εκτέλεσή του και καταφέρονταν κατά των ανθρώπων του Γύπαρη και της κυβερνητικής ανικανότητας να επιβάλει την τάξη. Ενδεικτικά, ο «Ριζοσπάστης», στο πρώτο φύλλο που κυκλοφόρησε μετά την καταστροφή των εγκαταστάσεών του, κάλεσε με άρθρο του την κυβέρνηση να βρει τους πραγματικούς ενόχους της δολοφονίας του Δραγούμη, «ενός εκ των πλέον εντίμων, των πλέον ηθικών και των πλέον μετριοπαθών εκ των πολιτικών της αντιπάλων». Η βενιζελική παράταξη έχασε πολιτικά από την υπόθεση των «Ιουλιανών» και τη δολοφονία του Δραγούμη, αφού οι βενιζελικοί από θύματα, μετά την απόπειρα εναντίον του Βενιζέλου μετατράπηκαν σε θύτες. Η καταστροφή που έσπειραν τα «Ιουλιανά» θεωρείται πως έπαιξε ρόλο στο εκλογικό αποτέλεσμα του 1920 με την αποπομπή του Βενιζέλου και την επάνοδο του βασιλιά.

Δεκαπέντε χρόνια μετά τη δολοφονία του Δραγούμη, ο Παύλος Γύπαρης στην απολογία του για το πραξικόπημα του 1935 υπέδειξε τον Εμμανουήλ Μπενάκη ως ηθικό αυτουργό της δολοφονίας του Ίωνος Δραγούμη. Ήταν άραγε τελικά ο Εμμανουήλ Μπενάκης ο ηθικός αυτουργός της δολοφονίας του Ίωνος Δραγούμη; Μπορεί η παλιά αντιπαράθεση του Μπενάκη με τον Δραγούμη, λόγω του σκανδάλου της σχέσεώς του με την κόρη του, να αποτέλεσε το κίνητρο για τη δολοφονία του; Ή μήπως ο Εμμ. Μπενάκης, ο οποίος είχε ζήσει έμπρακτα τη βία των αντιβενιζελικών στα «Νοεμβριανά» του 1916, είχε βρει επιτέλους την ευκαιρία να εκδικηθεί έναν από τους ισχυρότερους πολιτικούς του αντιπάλους; Επίσης, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε, αν ο Μπενάκης είχε αρμοδιότητα να διατάξει οπλίτες που έπαιρναν διαταγές μόνον από τον Γύπαρη. Ο ίδιος ισχυρίζεται πως έδωσε εντολή να πάνε τον Δραγούμη στο Φρουραρχείο και τίποτε άλλο. Αν πάλι ήταν ο Γύπαρης εκείνος που ήθελε νεκρό τον Δραγούμη, γιατί δεν τον συνέλαβε όταν ανέβαινε με το αυτοκίνητό του προς την Κηφισιά με τη σύντροφό του, αλλά το έκανε στην επιστροφή του από την Κηφισιά, όταν ο Δραγούμης πήγαινε να επιμεληθεί την έκδοση της εφημερίδας του και ήταν ήδη παρών ο Μπενάκης; Ερωτήματα που παραμένουν έως και σήμερα αναπάντητα..

Το 1922, σε περίοδο βενιζελικής διακυβέρνησης, ο Εμμ. Μπενάκης παραπέμφθηκε σε δίκη για ηθική αυτουργία για τον φόνο του Ίωνος Δραγούμη, αλλ’ απαλλάχθηκε. Ίσως συνετέλεσαν στην αθώωσή του οι καταθέσεις των αδερφών του Ίωνος, Ναταλίας Μελά και Έφης Καλλέργη, που δήλωσαν στον ανακριτή πως ο Μπενάκης δεν θα μπορούσε ποτέ να διατάξει την εκτέλεση του Ίωνος. Αντίστοιχα, αθωώνει τον Μπενάκη η μαρτυρία ενός από τους οπλίτες που εκτέλεσαν τον Δραγούμη, με τον οποίο μίλησε ο Φρέντυ Γερμανός και του είπε ότι δεν πήραν ούτε μία δραχμή από τον Μπενάκη, τον οποίον καλά – καλά ούτε καν γνώριζαν.. Τέλος, κατηγορηματική ήταν η Πηνελόπη Δέλτα για την αθωότητα του πατέρα της. Ηθικό αυτουργό της δολοφονίας του Ίωνος Δραγούμη η οικογένεια Δραγούμη θεωρούσε τον ίδιο τον Ελευθέριο Βενιζέλο, παρά το γεγονός ότι εκείνος εκτιμούσε πολύ τον δολοφονημένο πολιτικό του αντίπαλο, για τον οποίο πίστευε και ήλπιζε ότι θα γινόταν αρχηγός μιας «τίμιας αντιπολιτεύσεως».

Η εκτίμηση του Ελ. Βενιζέλου στο πρόσωπο του Ίωνος Δραγούμη φαίνεται και από το θερμό συλλυπητήριο τηλεγράφημα, που έστειλε την επομένη ημέρα της εκτέλεσης στον πατέρα του, Στέφανο Δραγούμη: «Μανθάνω μετά της πλέον οδυνηράς συγκινήσεως, το δυστύχημα το οποίον σας πλήττει και σας παρακαλώ καθώς και την οικογένειάν σας, να δεχθείτε την έκφρασιν της βαθείας μου συμπαθείας. Δεν δύναμαι να λησμονήσω τας υπερόχους υπηρεσίας τας οποίας ο υιός σας προσέφερεν από της νεότητός του εις την πατρίδα. Έτρεφον ανέκαθεν την ελπίδα ότι επί τω μέλλοντι, θα ηδύνατο να παράσχει και πλέον επιφανείς υπηρεσίας. Ο φρικώδης θάνατός του με βυθίζει εις λύπην».

Από την άλλη πλευρά, ο αδελφός του Ίωνος, Φίλιππος Δραγούμης γράφει στο ημερολόγιό του: «Ντρέπομαι ότι όλα αυτά έγιναν από Έλληνες και μάλιστα από τα όργανα της εξουσίας, από τους μισθοφόρους σωματοφύλακες του Βενιζέλου. Αυτός ο κωμωδός ετηλεγράφησε στο σπίτι να συλυπηθή!». Αντίστοιχα, το 1925, η Ναταλία Μελά, αδερφή του Ίωνος και χήρα του Παύλου Μελά, θα συναντούσε τυχαία τον Βενιζέλο στο σπίτι της Πηνελόπης Δέλτα. Δεν του έδωσε το χέρι της και, μετά από μια παγωμένη παύση, του γύρισε την πλάτη και βγήκε από το δωμάτιο.

Εκατό χρόνια μετά τη δολοφονία του Ίωνος Δραγούμη, τα ερωτήματα αυτά εξακολουθούν να παραμένουν αναπάντητα. Η ύπαρξη των Ταγμάτων Ασφαλείας του Γύπαρη, που ήταν οι φυσικοί αυτουργοί της δολοφονίας του Δραγούμη, οδηγεί στο συμπέρασμα πως αναμφισβήτητος δολοφόνος ήταν ο Εθνικός Διχασμός και όλο το κλίμα που αυτός εδημιούργησε. Βέβαια, τα Τάγματα Ασφαλείας δεν ήταν ο μόνος στρατιωτικός – παρακρατικός μηχανισμός που υπήρχε στην Ελλάδα. Τέσσερα χρόνια νωρίτερα, το 1916, οι «Επίστρατοι», αντιβενιζελική οργάνωση ελεγχόμενη από τον Ιωάννη Μεταξά, έκανε αντίστοιχα εγκλήματα κατά τα «Νοεμβριανά». Και οι δύο αντίπαλοι του Εθνικού Διχασμού χρησιμοποίησαν συστηματικά τη βία ως εναλλακτική στρατηγική επικράτησης των απόψεών τους..

Η άνανδρη δολοφονία του Ίωνος Δραγούμη συγκλόνισε την κοινή γνώμη, αλλά και τον καλλιτεχνικό κόσμο της εποχής. Ο Κωστής Παλαμάς συνέθεσε ελεγεία για το δραματικό γεγονός, η οποία αναγράφεται και στην αναθηματική στήλη στο σημείο της εκτέλεσης:

«Λευκή ας βαλθεί όπου έπεσες κολώνα -πως έπεσες
γραφή να μην το λέει- λευκή με της πατρίδας την εικόνα
μόνο εκείνη ταιριάζει να σε κλαίει, βουβή,
μαρμαρωμένη να σε κλαίει».

Η ιδέα του Έθνους συγκινούσε σφοδρά τον Ίωνα Δραγούμη. Μαζί με αυτή την ίδια την υπόσταση του ανθρώπου, πίστευε πως είναι τα μοναδικά ζωντανά πράγματα, χάρη στα οποία μπορούν να υπάρξουν όλα τα άλλα. Η εθνική πίστη, η αγάπη προς το έθνος ξεπερνούσε για τον Δραγούμη κάθε άλλο δυνατό προσωπικό συναίσθημα.

Καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του δεν συμβιβάσθηκε, δεν βολεύτηκε, όπως εύκολα θα μπορούσε να πράξει. Ως γιος πρώην πρωθυπουργού, με κοινωνικά και πολιτικά υψηλές γνωριμίες και αδιαμφισβήτητες ικανότητες, μπορούσε εύκολα να ζήσει μια ανέφελη ζωή με άνεση, επιτυχία και ασφάλεια, έχοντας λύσει για πάντα το οικονομικό πρόβλημα που τον ταλάνιζε ως την τελευταία ημέρα της ζωής του, αφ’ ότου ο πατέρας του τον αποκλήρωσε λόγω του δεσμού του με τη Μαρίκα Κοτοπούλη, και ν’ αναδειχθεί σε ηγετική μορφή των αντιβενιζελικών που αναζητούσαν τότε τέτοια ικανά στελέχη. Δεν έκανε όμως τίποτα απ’ όλα αυτά.. Αντ’ αυτού, εγκατέλειψε τα σαλόνια και τις ανέσεις της υψηλής κοινωνίας και της μεγάλης ζωής για τα βουνά της Μακεδονίας, κινδύνευσε, διώχθηκε, κατηγορήθηκε, στερήθηκε τα πάντα, ταυτίστηκε με τη μοίρα της ίδιας της Ελλάδας. Έμεινε ως το τέλος ρομαντικός, επιδιώκοντας τον αληθινό έρωτα ως μια χίμαιρα και πολιτεύτηκε ανεξάρτητος, χωρίς ποτέ τελικά να πλησιάσει το περιβάλλον του Βασιλιά.

Ο Ίων Δραγούμης δεν μπορεί να ενταχθεί σε ιδεολογίες και παρατάξεις. Υπήρξε πατριώτης, με τη βαθιά και ειλικρινή έννοια του όρου. Πίστευε στο ελληνικό έθνος και στους αγώνες του. Ταυτόχρονα ήταν δημοτικιστής και είχε κοινωνικές ιδέες, οι οποίες χαρακτηρίσθηκαν ιδιαίτερα προοδευτικές για την εποχή του. Άλλοι τον είπαν εθνικιστή, άλλοι αριστερό, άλλοι άτολμο συντηρητικό.. Τίποτε από όλα αυτά δεν ήταν. Ο Ίων Δραγούμης ήταν μία ξεχωριστή περίπτωση που φώτισε με την προσωπική, ξεχωριστή του λάμψη, με όλη την πορεία, το έργο, τους αγώνες του και με αυτό το ίδιο το τέλος του τον Ελληνισμό, στον οποίο αιώνια θα ανήκει.

«Ξέρουμε πως ο ίσκιος μας θα μείνει πάνω στα χωράφια..
Πάνω στους τοίχους των μεγάλων σπιτιών που θα χτίζονται αύριο
Στη δροσερή αυλόπορτα. Το ξέρουμε ..»
Γιάννης Ρίτσος
Πλατεία Μακεδονομάχων, Νυμφαίο Φλώρινας, Μάρτ. 2019

Ίων Δραγούμης: «Νά πέθαινα ἀνεβαίνoντας ψηλά στό γυναικωνίτη τῆς Ἁγιά Σοφιᾶς»

6 Ἰουνίου 1907

Χτές καθούμενος μπροστά στήν Ἁγιά Σοφιά καί περιμένοντας νά μ’ ἀφήσῃ νά μπῶ μέσα ὁ Ὑπουργὸς τῆς Ἀστυνομίας πού πῆγε νά τόν εὕρῃ ὁ καβάσης συλλογίσθηκα καί ἔγραψα στό σημειωματάρι μου· «Ἡ ἱστορία τῆς φυλῆς μου, πού εἶνε μἐσα μου, δὲν μπορεῖ νά καταχτήσῃ ὅλη μου τὴν ψυχή. Πάντα μοῦ μένει κάποια διάθεση καί γιά ἄλλα. Δέ μοῦ φτάνει ἡ ἱστορία μου· δὲν μπορεῖ νά μέ γεμίσῃ ὅλον».

Ἔπειτα ἦρθε ἕνας ἀστυνόμος Τοῦρκος καί μᾶς παρακολούθησε καί μπήκαμε μέ τήν ἄδειά του – μεῖς πού, τετρακόσια χρόνια πρίν, μπαίναμε ὅποταν καί ὅπως θέλαµε- µπήκαμε στήν Ἁγιά Σοφιά, γιά προσκύνημα. Δέν ἤµουν πολύ πλούσιος χτές, ὅμως ἦταν ἀρκετά μαλακή ἡ διάθεσή μου ἄν καί ὄχι ταραγμένη. Αἰσθάνουμουν πώς ἦταν fatalement [= αναπόφευκτα] δική μας ἡ Ἁγια Σοφιά, ἔχει μπῆ στό αἶμα μας, γενεές τώρα. Ὁ χότζας μέ εἶδε πού εἶχα τὰ χέρια μου πίσω καί εἶπε τοῦ καβάση νά μέ πῇ πώς δὲν ἔχω ἀρκετὁ σέβας γιά τό τζαμί. Ἕνας νέος πού ἦταν μαζύ μας δέ βάσταξε καί εἶπε· «Μεῖς πού ἦταν δική μας ἡ Ἁγιά Σοφιά δέν ἔχουμε σέβας γι’ αὐτήν;». Κύτταζα τόν τροῦλλο, κύτταζα τίς καμάρες, τίς κολόνες, τό φῶς, τίς γραμμές. Ἀνέβηκα στό γυναικωνίτη.

Ο γυναικωνίτης της Αγίας Σοφίας, Μάιος 2006

Ἀνεβαίνοντας πλάγι στόν ἀστυνόμο εἶχα τὸ κεφάλι κατεβασμένο καί ἔλεγα μέσα μου καθώς περπατοῦσα· «Εἶνε πέντ’ ἕξη αὐτοί πού μᾶς ἀκολουθοῦν, χοτζάδες καί ἀστυνόμοι καί ὁ καβάσης μαζύ πού εἶνε κι αὐτός Μωαμεθανός. Εἴμαστε τέσσερεις. Ἄv σ’ αὐτό τό στενὸ καί σκοτεινόν ἀνήφορο θελήσουν νά μᾶς πνίξουν, ἀφοῦ μάλιστα ἔκλεισαν καί τίς πόρτες πίσω καί ἀφοῦ εἶνε κάτω κι ἄλλοι χοτζάδες μέσα στό τζαμί πού μποροῦν νά βοηθήσουν -ἄν θελήσουν νά μᾶς πνίξουν θά µπορέσουν.

Εὔχομαι ἕνας μας νά ξεφύγῃ καί, πεθαίνοντας, θά τοῦ λέγω πώς δὲν ἀπαιτῶ ἡ Ἑλληνική Κυβέρνηση να ζητήσῃ ἱκανοποίηση ἤ ἀποζημίωση γιά τόν τραγικό θάνατό μου, ἀλλά μόνο να μποῦν παπάδες μές στήν Ἁγιά Σοφιά καί με τούς ψαλμούς τους νὰ μὲ βγάλουν νά μέ θάψουν. Καί εἶχα λαχτάρα νά πέθαινα ἐκεῖ πού βρισκόμουν, ἀνεβαίνωντας ψηλά στό γυναικωνίτη τῆς Ἁγιά Σοφιᾶς. Τί εἶνε ὁ θάνατος; Μιά στιγµή ἀγωνία ἴσως καί στενοχώρια. Mά ἔπειτα τί γλυκειά πού θά εἶνε ἡ ἡσυχία! Ἐγώ θά ξεχάσω ὅλα. Καί γιά τούς ἀνθρώπους θά εἶμαι περασμένος· θά μέ κρίνουν ὅπως κρίνουν ἐκείνους πού δὲν ξανάρχονται. Θά ἦταν εὐτυχία νά πέθαινα ἔτσι στην Ἁγιά Σοφιά, τέτοια κούραση μέ βαστᾷ».

Καί ὕστερα, ἀπὸ κάτω ἀπὸ τίς καμάρες τοῦ γυναικωνίτη, κρύφτηκε σέ µιά γωνιά ὁ σύντροφός μου καί ἔκανε τὸ σταυρό του. Καί γώ τόν ἔκαμα. Καί, ἐπειδή φοβούνταν ὁ σύντροφός μου μήν τόν ἰδῇ κανείς ἀπό τούς Τούρκους, τοῦ εἶπα «Κανείς δέ σέ βλέπει, μόν’ κάνε το σταυρό σου». Καί τὸν ἔκαμε τρεῖς τέσσερεις φορές στήν ἀράδα, σά νά ἤθελε νὰ ξεσκάσῃ. Καί ὕστερα ἔνοιωθε τὸν ἑαυτό του εὐχαριστημένο.

Ο Ίων Δραγούμης (κάτω δεξιά) με συναδέλφους του διπλωμάτες,
φορώντας την επίσημη στολή του Ελληνικού Διπλωματικού Σώματος

«Η εκτέλεση», ένα βιβλίο για τον Ίωνα Δραγούμη

«Εκείνο που με συνδέει μ’ έναν τόπο δεν είναι το καλοκαίρι,
είναι ο χειμώνας, και με τους ανθρώπους, οι λύπες της αγάπης ..»
Ίων Δραγούμης

To 1985, εξήντα πέντε χρόνια μετά το θάνατο του Ίωνος Δραγούμη, ο δημοσιογράφος – συγγραφέας Φρέντυ Γερμανός συγκέντρωσε πλούσιο υλικό για τη ζωή και το έργο του, με βάση το οποίο συνέγραψε την «Εκτέλεση», ένα ιστορικό μυθιστόρημα, στο οποίο συνδύασε τον έρωτα με την ελληνική ιστορία μέσα από εξαιρετικές περιγραφές. Ο συγγραφέας παρουσιάζει τον Ίωνα Δραγούμη όχι μόνο ως τον ήρωα του μακεδονικού αγώνα, αλλά και στην ανθρώπινη διάστασή του με τα πάθη του και τις αγωνίες του. Ο μονολεκτικός τίτλος του βιβλίου δεν θα μπορούσε να είναι πιο κατάλληλος, αφού όλα όσα αναφέρονται δένουν αρμονικά για να καταλήξουν στη στιγμή της εκτέλεσης του Δραγούμη από τους Βενιζελικούς, μέσα από μια περιγραφή που συγκλονίζει δίνοντας στον αναγνώστη την αίσθηση πως είναι και εκείνος ένας από τους περαστικούς που έγιναν μάρτυρες της ψυχρής δολοφονίας..

Αριστερά: Η Πηνελόπη Δέλτα και δεξιά: Η Μαρίκα Κοτοπούλη

Ο  Ίων Δραγούμης ερωτεύτηκε δυνατά την Πηνελόπη Δέλτα. Το ίδιο δυνατά ερωτεύτηκε την Μαρίκα Κοτοπούλη. Το βιβλίο παρουσιάζει τόσο την τραγωδία και την κορύφωση του ανεκπλήρωτου έρωτα για την Πηνελόπη Δέλτα όσο και τη θυελλώδη σχέση του Δραγούμη με τη Μαρίκα Κοτοπούλη. Δίπλα στις κεντρικές αυτές φιγούρες του βιβλίου παρουσιάζονται πολλά σημαίνοντα πρόσωπα της ελληνικής πραγματικότητας της εποχής καθώς και τα ιστορικά δρώμενα των αρχών του 20ού αιώνα που συντάραξαν την Ελλάδα και την Ευρώπη. Το βιβλίο έγινε ομότιτλη τηλεοπτική σειρά, ενώ ο ίδιος ο Φρέντυ Γερμανός είχε γράψει ότι χάρηκε ιδιαίτερα που κατάφερε να βάλει τον Ίωνα μέσα στα σπίτια και στη σκέψη των Ελλήνων, σαν λαϊκό ήρωα, εβδομήντα σχεδόν χρόνια μετά τον θάνατο του.

Ίων Δραγούμης: «Είμαι από το Μπογατσικό»

Το κείμενο του Ιώνος Δραγούμη που ακολουθεί, φανερώνει τη μεγάλη αγάπη του για την ιδιαίτερη πατρίδα του το Βογατσικό. Φέρει ημερομηνία 4 Μαρτίου 1906 και ανήκει στα ανέκδοτα ημερολόγιά του της περιόδου 1902-1908, που φυλάσσονται στο «Αρχείο Ίωνα Δραγούμη» στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη:

«Είμαι από το Μπογατσικό και σαν το είδα πάλι, ένοιωσα καλλίτερα τον καιρό εκείνο που μ’ έχει μαγεμένο. (Είπα χωρίς να προσέχω “και σαν το είδα πάλι”, σα να το είχα δει κι άλλη φορά. Μα το είδαν οι προγονοί μου, ο προππάπος μου που γεννήθηκε αυτού και έπαιξε με τα άλλα παιδιά του χωριού, και έρριξε το λιθάρι. Το είδαν οι πρόγονοί μου, το ίδιο δεν κάνει τάχα; Ένα δεν είμαστε τάχα κ’ εγώ και εκείνοι; Το είδα πάλι το Μπογατσικό ύστερα από τόσα χρόνια που είχα ζήσει στην ξενητειά, και λαχτάρα μ’ έπιασε. Πόθος με κάτεχε να πάγω στα Δραγουμέικα, στο μαχαλά μας, ν’ αγοράσω το σπίτι που γεννήθηκε ο προππάπος μου και να καθίσω αυτού.

“Πήγε να κάνη τη Λαμπρή και το Χριστός Ανέστη
να ψήση το σφαχτάρι του, κόκκιν’ αυγά νά φάη
και να χορέψουν τα παιδιά, να ρίξουν στο σημάδι”.

Και τώρα βγαίνουν στο βουνό το Πάσχα και ρίχνουν στο σημάδι, τα παλληκάρια του χωριού, και χορεύουν οι νιές και τα παλληκάρια.)

Ίων Δραγούμης»

Φωτογραφία από το Αρχείο του Φιλίππου Δραγούμη (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη),
1927 – Στο κείμενο: «Το σπίτι που γεννήθηκε ο προππάπος μου»

Το σπίτι των Δραγούμηδων (Νταγκουμάδων) κάηκε ολοσχερώς το 1912 κατά τη διπλή πυρπόληση του Βογατσικού από τους Τούρκους. Οι Δραγούμηδες δεν κατάφεραν -παρά την πρόθεσή τους- να το αγοράσουν ποτέ. Ο Ίων φιλοξενήθηκε και κοιμήθηκε μερικές μέρες σε αυτό το σπίτι, όταν επισκέφθηκε μονάχος του το Βογατσικό, τον Αύγουστο του  1903, μετά από περιπετειώδες ταξίδι με το άλογό του από Μοναστήρι προς Ελασσσώνα – Τσαριτσάνη – Βογατσικό. Ερείπια του σπιτιού φωτογράφησε το 1927 ο αδερφός του Φίλιππος. Στη φωτογραφία αυτή διακρίνεται μονάχα ένα τμήμα της τοιχοποιίας του σπιτιού να διασώζεται ακόμα. Μπορεί όμως κανείς εύκολα να υποθέσει τη θέση του σπιτιού στη γειτονιά.

Σήμερα εκεί δεν υπάρχει τίποτε… Οι Τούρκοι έκαψαν. Οι Βογατσιώτες και οι εκάστοτε «αρχές του τόπου» ξέχασαν.. Κι απέμειναν τσουκνίδες κι αγριόχορτα να διαφεντεύουν…

Πηγές: istorikathemata.com, envogatsiko.blogspot.com, άρθρο του Κων. Χολέβα (αναδημ. στο: antibaro.gr), proskynitis.blogspot.com, thessgiatro.gr, artic.gr

kimintenia.wordpress.com