kimintenia

Ιουστινιανός Α’ – Ψηφιδωτό στην εκκλησία του San Vitale στη Ραβέννα

Σε ολόκληρη την ιστορική πορεία του Βυζαντίου ο ισχυρότερος φραγμός στην απόλυτη εξουσία του μονάρχη ήταν ο νόμος. Παρ’ ότι όμως οι νόμοι της βυζαντινής αυτοκρατορίας πήγαζαν από τον ηγεμόνα, εν τούτοις ο νόμος πάντα θα υπερείχε του αυτοκράτορα. Αυτός ο συγκερασμός δυνάμεων λειτούργησε ως ασπίδα εναντίον της συγκεντρωτικής και απόλυτης εξουσίας του αυτοκράτορα και απέτρεψε τη μοναρχία από την μετατροπή της σε δεσποτεία.

Η αντίληψη πως ο βυζαντινός αυτοκράτορας περιβάλλονταν από την θεία χάρη, ήταν αρκετή για να τον ορίζει ως τον απόλυτο μονάρχη και νομοθέτη του βυζαντινού κράτους. Ακολουθώντας την αρχή των ελληνιστικών χρόνων, ο αυτοκράτορας ήταν ο «έμψυχος νόμος», στον οποίο όμως όφειλε και ο ίδιος να υποτάσσεται, αφού με την αναγόρευσή του αναλάμβανε την ηθική υποχρέωση απέναντι στο Θεό και στους υπηκόους του, να ζει σύμφωνα με τους νόμους που ο ίδιος είχε θεσπίσει, ή/και αποδεχτεί.

Ο παντοδύναμος ηγέτης ενεργούσε κατά μίμησή του Θεού και κυβερνούσε κατ’ οικονομίαν, με ευνομία και πατρική επιστασία. Σε ολόκληρη την ιστορική πορεία του Βυζαντίου ο ισχυρότερος φραγμός στην απόλυτη εξουσία του μονάρχη ήταν ο νόμος κάτω από μια αντιφατική διαδικασία. Παρ’ όλο που οι νόμοι της βυζαντινής αυτοκρατορίας πήγαζαν από τον ηγεμόνα, εν τούτοις ο νόμος πάντα θα υπερείχε του αυτοκράτορα. Αυτός ο συγκερασμός δυνάμεων λειτούργησε ως ασπίδα εναντίον της συγκεντρωτικής και απόλυτης εξουσίας του αυτοκράτορα και απέτρεψε τη μοναρχία από την μετατροπή της σε δεσποτεία.

Η νομοθετική δραστηριότητα των βυζαντινών αυτοκρατόρων υπήρξε μια απόρροια της μετεξελίξεως του παλαιού Ρωμαϊκού δικαίου, όμως το σπουδαίο νομοθετικό τους έργο, δεν περιορίστηκε στην ασφαλή κωδικοποίηση παλαιών νόμων και στον εκσυγχρονισμό της νομοθεσίας, αλλά με γνώμονα το συμφέρον των υπηκόων τους και ενδιαφέρον για τις κοινωνικοπολιτικές αλλαγές, συνέχισαν την έκδοση νέων νόμων έως την εποχή της πολιτικής και οικονομικής αποδυνάμωσης της πολιτείας για μια χριστιανική αυτοκρατορία, με ισχυρή επίδραση του αρχαιοελληνικού πνεύματος. Το επίτευγμα της νομοθετικής αυτεξουσίας των βυζαντινών αυτοκρατόρων, το βυζαντινό Δίκαιο, αποτέλεσε τη βάση της ελληνικής νομικής πραγματικότητας των νεωτέρων χρόνων.

Ιουστινιάνειος Κώδικας (Codex Iustinianus), παλαίτυπη έκδοση 5 τόμων (Λυών 1536-1538)

Ο Θεοδοσιανός Κώδικας

Η κωδικοποίηση των νόμων είχε ήδη ξεκινήσει τον 4ο αι. μ.Χ., ενώ στα μέσα του 5ου, ο Θεοδόσιος Β’ εξέδωσε τον Θεοδοσιανό Κώδικα που δημοσιεύτηκε και στα δύο τμήματα της αυτοκρατορίας, τονίζοντας με αυτό τον τρόπο την ενότητα του κράτους, και αποτέλεσε μέχρι την εποχή του Ιουστινιανού το αποκλειστικό όργανο απονομής δικαίου. Το νομοθετικό αυτό έργο, μεγίστης σημασίας, λόγω της έλλειψης επίσημης νομοθετικής κωδικοποίησης, αποτελείται από 16 βιβλία, συμπεριελάμβανε συγκεντρωμένες και κωδικοποιημένες όλες τις διατάξεις από την εποχή του Μ. Κωνσταντίνου έως το 438 και είχε ισχύ και στις δύο διοικητικές περιφέρειες του κράτους, προκειμένου να τονιστεί η ενότητα της αυτοκρατορίας.

Ο Ιουστινιάνειος Κώδικας

Το τελευταίο όμως στάδιο εξέλιξης του Ρωμαϊκού και παράλληλα την αφετηρία της δημιουργίας του Βυζαντινού δικαίου, σήμανε, η κωδικοποίηση του Ιουστινιανού Α’, η οποία αποτελείτο από τρία μέρη: α) Τον Ιουστινιάνειο Κώδικα, που περιείχε όλους τους ισχύοντες νόμους από την εποχή του Αδριανού και ήταν βασισμένος σε παλαιότερους κώδικες και σε νεότερες επεξεργασμένες, μη κωδικοποιημένες διατάξεις. Ως νόμος δημοσιεύτηκε το 529 στη λατινική γλώσσα, β) τον Πανδέκτη που αποτελούσε συλλογή γνωμοδοτήσεων παλαιότερων νομοδιδασκάλων και περιελάμβανε 50 βιβλία και αποσπάσματα έργων από Ρωμαίους νομικούς. Δημοσιεύτηκε το 533 επίσης στη λατινική γλώσσα, και γ) τις Εισηγήσεις, επίσης το 533, που αποτελούσαν διδακτικό εγχειρίδιο με ισχύ νόμου.

Corpus Iuris Civilis του Ιουστινιανού – Εξώφυλλο έκδοσης 1583 του Dionysius Gothofredus

Μετά το 534, ο Ιουστινιανός εξέδωσε τις Νεαρές, οι οποίες αποτελούσαν ολόκληρη τη μεταγενέστερη νομοθεσία του και εγράφησαν στην ελληνική γλώσσα. Στόχος της Ιουστινιάνειας κωδικοποίησης ήταν ο περιορισμός του όγκου των συσσωρευμένων νόμων από την περίοδο της Δωδεκαδέλτου. Οι παλιοί ρωμαϊκοί νόμοι τροποποιήθηκαν ποικιλοτρόπως, ώστε να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες και να νομιμοποιήσουν την απολυταρχική εξουσία του αυτοκράτορα. Εξαλείφθηκαν επαναλήψεις, ασάφειες και αντιφάσεις και οι παλαιοί νόμοι εκσυγχρονίστηκαν.

Η νομοθεσία του Ιουστινιανού απέβλεπε στην εσωτερική αναδημιουργία του κράτους, στην βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των ευπαθών ομάδων πληθυσμού και στην κοινωνική δικαιοσύνη. Παρ’ όλο που οι νόμοι του Ιουστινιανού ήταν ρωμαϊκοί, ωστόσο η επίδραση του χριστιανισμού και η ελληνική παράδοση έπαιξαν σημαντικό ρόλο. Με διατάξεις νόμων περιόρισε την πατρική εξουσία μέσα στην οικογένεια, ευνόησε τις γυναίκες παραχωρώντας το δικαίωμα κηδεμονίας των παιδιών τους, σε κάποιες περιπτώσεις, και μεταβίβασης της προίκα τους σε περίπτωση θανάτου στους δικούς τους κληρονόμους και όχι στον σύζυγο. Θέσπισε ακόμη διατάξεις που ενθάρρυναν και διευκόλυναν την απελευθέρωση των δούλων.

Ο Λέων Γ’ ο Ίσαυρος σε χρυσό σόλιδο της εποχής του

Η Εκλογή των Ισαύρων

Μετά από μία μεγάλη περίοδο αδράνειας στη νομοθετική δραστηριότητα του Βυζαντίου, ο εικονομάχος αυτοκράτορας Λέων Γ’ ο Ίσαυρος, εξέδωσε την Εκλογή των Νόμων το 741, η οποία αφορούσε το αστικό, το κληρονομικό και το οικογενειακό δίκαιο, με στόχο την αναθεώρηση παλαιοτέρων νόμων, στο πλαίσιο της φιλανθρωπίας. Η Εκλογή ήταν βασισμένη στη χριστιανική διδασκαλία, είχε όμως σημαντικές επιρροές τόσο από το ελληνικό όσο και από το ανατολικό δίκαιο, ενώ δεν προβλέπονταν διακρίσεις ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις.

Η Εκλογή έδωσε το δικαίωμα στην εκκλησία να ασκεί την επιμέλεια των ορφανών, απέκλεισε τη φρενοβλάβεια ως λόγο διαζυγίου, βελτίωσε τη θέση της γυναίκας παραχωρώντας ίσο μερίδιο επί της κοινής περιουσίας και αναγνώρισε την αποκλειστικότητα του χριστιανικού γάμου. Επίσης αντικατέστησε την επιβολή της θανατικής ποινής από την ποινή του ακρωτηριασμού. Βέβαια, εάν ληφθεί υπ’ όψη ότι σωματικές ποινές ή οι ακρωτηριασμοί, σε ορισμένες περιπτώσεις, αντικατέστησαν τη χρηματική τιμωρία που προέβλεπε αντίστοιχα η Ιουστινιάνεια νομοθεσία, το φιλανθρωπικό πνεύμα αμφισβητείται. Γενικά, η θέσπιση παρομοίων ποινών δεν συμβάδιζε με τις αρχές του ρωμαϊκού δικαίου και διαφαινόταν η επίδραση των τραχύτερων ηθών της Ανατολής.

Ο Μιχαήλ Γ’ στέφει συναυτοκράτορά του τον Βασίλειο Α’ τον Μακεδόνα (μικρογραφία από το χρονικό του Σκυλίτζη)

Ανακάθαρση και νέα νομοθεσία επί Μακεδονικής Δυναστείας

Η περίοδος της Μακεδονικής Δυναστείας υπήρξε η εποχή της μεγάλης ακμής του Βυζαντίου στην πολιτική και περίοδος μεγάλης νομοθετικής δραστηριότητας. Με την ίδρυση της μακεδονικής δυναστείας ο Βασίλειος Α’ ο Μακεδών, προς όφελος της εσωτερικής στερέωσης του κράτους, έλαβε μέτρα προστασίας των μικροκαλλιεργητών από την απληστία των ισχυρών, πατάσσοντας παράλληλα την επικρατούσα διαφθορά των υπαλλήλων της εποχής. Το επίκεντρο του νομοθετικού έργου της Μακεδονικής Δυναστείας ήταν η αντικατάσταση της Εκλογής και η ανακάθαρση και επαναφορά της ιουστινιάνειας νομοθεσίας προσαρμοσμένης στα δεδομένα της εποχής.

Ο αυτοκράτορας Βασίλειος Α’, αλλά και ο γιος του Λέων Στ’ ο Σοφός, εισήγαγαν τον Πρόχειρο Νόμο το 879 και την Επαναγωγή (ή Εισαγωγή) το 886, που ουσιαστικά ήταν μια επιστροφή του Ιουστινιάνειου δικαίου, μεταφρασμένου στα ελληνικά, διατηρώντας όμως την Εκλογή των Νόμων των Ισαύρων, σε ό,τι αφορούσε στο κληρονομικό δίκαιο. Η Επαναγωγή μεταξύ άλλων, προέβλεπε τη διπλή εξουσία από τον αυτοκράτορα και την Εκκλησία, καινοτομία που παρεκκλίνει του πρώιμου συστήματος, ωστόσο ίσχυσε για λίγο και απαλείφθηκε από τον Λέοντα Στ’.

Ψηφιδωτό της Αγίας Σοφίας που απεικονίζει τον Λέοντα Στ’ Σοφό ενώ αποτίει φόρο τιμής στον Χριστό

Πιθανόν ταυτόχρονα με τον Πρόχειρο Νόμο εκδόθηκαν τα Βασιλικά, 60 βιβλία που περιελάμβαναν όλες τις ισχύουσες διατάξεις και αναθεωρήθηκαν τον επόμενο αιώνα στα χρόνια του Κωνσταντίνου Η’. Στα Βασιλικά μεταξύ άλλων, επισημαίνεται πως η κάλυψη οποιουδήποτε νομικού κενού θα γίνεται με την εφαρμογή του παραδοσιακού, ρωμαϊκού δικαίου.

Οι Νεαρές του Λέοντα Στ’ αποτελούσαν μικρότερα νομικά κείμενα ή διατάξεις ειδικού χαρακτήρα, ενώ στην ίδια εποχή ανήκει και το Επαρχικό βιβλίο, το οποίο αποτελούσε μία συλλογή διατάξεων σχετικών με τη δραστηριότητα και την εποπτεία των συντεχνιών της Κωνσταντινουπόλεως.

Το 1002 ο Βασίλειος Β’ ο Βουλγαροκτόνος εξέδωσε μία Νεαρά, που έθεσε σε ισχύ ένα σημαντικό δημοσιονομικό μέτρο. Επρόκειτο για το διάταγμα του «αλληλεγγύου» φόρου, με τον οποίο ανακούφιζε τους οικονομικά δυσχερείς πολίτες, αφού τους απήλλασσε από τη συλλογική φορολογική ευθύνη που ίσχυε έως τότε και η οποία στο εξής ήταν υποχρέωση μόνο των δυνατών.

Τα χρόνια των Κομνηνών

Ο Ιωάννης Β’ Κομνηνός, αδελφός της Άννας Κομνηνής, και η σύζυγός του Ειρήνη, δεξιά και αριστερά από την Παναγία, σε ψηφιδωτή παράσταση στην Αγία Σοφία

Από τον 10ο αι. και μετά η δραστηριότητα στον τομέα του δικαίου, περιορίζεται στην σύνταξη ερμηνευτικών νομικών έργων, διδακτικών εγχειριδίων, συλλεκτικών έργων και μονογραφιών, ενώ δεν έχουν παρατηρηθεί σημαντικές νομοθετικές μεταρρυθμίσεις έως το 1204.

Η Μεγάλη Σύνοψη των Βασιλικών και το αναλυτικό ευρετήριο κωδικοποίησης Τιπούκειτος συγκαταλέγονται στα συλλεκτικά έργα, στα ερμηνευτικά η ενοποίηση των σχολίων των Βασιλικών και στα διδακτικά η Σύνοψη των νόμων του Μιχαήλ Ψελλού και το Πόνημα Νομικόν. Από την εποχή των Κομνηνών διακρίνεται ένας μεγάλος αριθμός Νεαρών που ρυθμίζουν εκκλησιαστικά θέματα, αλλά σημαντικότεροι είναι οι Χρυσόβουλλοι λόγοι, από την εποχή του Αλεξίου Α’, που παλαιότερα χρησιμοποιούνταν μόνο για την παραχώρηση προνομίων από τον αυτοκράτορα και με τους οποίους πλέον αποδίδονταν προνόμια σε ιταλικές κοινότητες, που όμως αργότερα θα απέβαιναν εις βάρος του Βυζαντίου.

Η νομοθετική δραστηριότητα των τελευταίων αυτοκρατόρων

Από το 1204 έως και την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως το 1453, ο τομέας του δικαίου σημειώνει κατακόρυφη πτώση λόγω της γενικότερης παρακμής της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Περιορισμένη μονομερής ανάπτυξη παρουσιάζεται στην εποχή της Παλαιολόγειας αναγέννησης, κυρίως σε ζητήματα εκκλησιαστικά και σε θέματα που αφορούσαν στους θεσμούς του δημοσίου δικαίου, όπως το πρόσταγμα του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η’ σχετικά με την ορθή λειτουργία της δικαιοσύνης και οι ανάλογες προβλέψεις στις Νεαρές του Ανδρόνικου Β’ και του Ανδρόνικου Γ’.

Η Εξάβιβλος του δικαστή Κωνσταντίνου Αρμενοπούλου, που εκδόθηκε το 1345, είναι το σημαντικότερο νομικό συλλεκτικό έργο της περιόδου αυτής. Επρόκειτο για μία συλλογή έξι βιβλίων, με ταξινομημένους τους κανόνες του ποινικού και του αστικού δικαίου, με προσαρτήματα που περιείχαν σχόλια, ρυθμίσεις και νουθεσίες προς τους δικαστές. Σε ένα από τα σχόλια δε αναφέρεται πως κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο, ακόμα και η εύρεση αντιγράφων των νομικών κειμένων, προκειμένου να επιλυθούν οι διαφορές των αντιδίκων, ήταν δύσκολο εγχείρημα.

Η αρχική σελίδα του Προχείρου ή Εξαβίβλου του Κωνσταντίνου Αρμενοπούλου (1320-1380/1385), έκδοση του 1744 στη Βενετία από τον Αλέξιο Σπανό

Η Εξάβιβλος επέδρασε κατά την μεταβυζαντινή περίοδο στην εκπόνηση άλλων συλλεκτικών έργων, ενώ απετέλεσε τον πρόδρομο του σημερινού Αστικού Δικαίου. Έγινε γνωστή στο δυτικό και σλαβικό κόσμο και εξακολούθησε να χρησιμοποιείται ευρέως στα Βαλκάνια καθ’ όλη τη διάρκεια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Στην Ελλάδα υιοθετήθηκε το 1828 ως ο νομικός κώδικας του νεοϊδρυθέντος Ελληνικού κράτους και παρέμεινε σε ισχύ μέχρι τη δημοσίευση του Αστικού Κώδικα του νεοελληνικού κράτους το 1946.

Πηγές:
– Καραγιαννόπουλος Ι., «Το Βυζαντινό Κράτος», εκδ. Βάναις, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 291.
– Παπαγιάννη Ε., «Ιστορία Δικαίου», Ελληνικά Ακαδημαϊκά Συγγράμματα και βοηθήματα, Αθήνα 2015, σ. 86.
– Πεννά Β., κ.ά. «Ελληνική Ιστορία», τόμ. Β’, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 1999, σ. 30.
– Τρωιάνος Σ., «Η αμφισβήτηση της εξουσίας», Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα 2003.
– medievalroutes.gr, chilonas.com, wiki

Πηγή: mnimesellinismou.com