kimintenia

8 Ιανουαρίου

Η Μονή της Χώρας

Ο Όσιος Θεόδωρος, ο Κτήτωρ και Ηγούμενος της Μονής της Χώρας, γεννήθηκε το έτος 477 μ.Χ. στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν συγγενής του αυτοκράτορα Ιουστινιανού. Περί το 529 μ.Χ., συνοδευόμενος από δύο μαθητές του, τον Θεόπλαστο και τον Τιμόθεο, μετέβη εις τα Ιεροσόλυμα, για να προσκυνήσει τον Πανάγιο Τάφο. Επανήλθε στην Κωνσταντινούπολη, οπότε το 534 μ.Χ. ανήγειρε τη Μονή της Χώρας, με δύο παρεκκλήσια αφιερωμένα στον Άγιο Άνθιμο Νικομηδείας και στους Αγίους Τεσσαράκοντα Μάρτυρες της Σεβαστείας. Η μνήμη του Οσίου Θεοδώρου τιμάται την 8η Ιανουαρίου εκάστου έτους.

Η Μονή της Χώρας είναι ένα από τα παλαιότερα και λαμπρότερα ιστορικά μνημεία της Κωνσταντινουπόλεως. Ανακαινίστηκε πλήρως και εικονογραφήθηκε εκ νέου, με ένα μοναδικό εικονογραφικό σύνολο σπουδαίων ψηφιδωτών και τοιχογραφιών, γύρω στο 1320 μ.Χ., από τον Θεόδωρο Μετοχίτη, Μέγα Λογοθέτη στην αυλή του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Β’ Παλαιολόγου. Στο νότιο παρεκκλήσι της Μονής βρίσκεται και ο τάφος του Θεοδώρου Μετοχίτη, ο οποίος ετάφη εκεί στις 13 Μαρτίου 1332.

Στη Μονή της Χώρας ο Μετοχίτης ίδρυσε και μια σπουδαία βιβλιοθήκη που λειτουργούσε ως κυψέλη για τους λογίους της εποχής. Από το εικονογραφικό πρόγραμμα της Μονής, γνωστή είναι και η ψηφιδωτή σύνθεση με τον Μετοχίτη ως δωρητή της Μονής μπροστά στον ένθρονο Χριστό, πάνω από την είσοδο στον κυρίως ναό. Τα ψηφιδωτά της Μονής της Χώρας απηχούν τους τρόπους και τα μοτίβα της κλασικής αρχαιότητας και εκφράζουν το αισθητικό ιδεώδες του Μετοχίτη. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Delvoye: «Το ρεύμα της περιέργειας για τη φύση, στο οποίο συμμετείχε τόσο δραστήρια στον επιστημονικό τομέα ο Θεόδωρος Μετοχίτης, συνδυάζεται εδώ με μια πολύ βαθιά θρησκευτικότητα. Οι χρωματισμοί συντελούν στη δημιουργία της ατμόσφαιρας του θαυμαστού με τη χρήση των πιο λεπτών αποχρώσεων ρόδινου, γαλάζιου, πράσινου και χρυσού».

Αναφορικά με τις τοιχογραφίες, στις οποίες ξεχωρίζει η σύνθεση της «Εις Άδου Καθόδου», ο Delvoye παρατηρεί: «Στον τρούλο, η προτομή της Θεοτόκου με το βρέφος περιβάλλεται από τους δώδεκα αγγέλους του Κυρίου. Στα σφαιρικά τρίγωνα, οι τέσσερις ευαγγελιστές, που συναντάμε στη βάση των τρούλων με τον Παντοκράτορα, έχουν αντικατασταθεί από τέσσερις ποιητές – υμνογράφους της Παναγίας: τον Ιωάννη Δαμασκηνό, τον Κοσμά, … τον Ιωσήφ … και τον Θεοφάνη. Οι λόγοι που προσδιόρισαν την εκλογή των θεμάτων και τη σαφή αναφορά στους υμνογράφους φανερώνουν ότι ο δημιουργός του προγράμματος είχε μια εκτεταμένη γνώση της εκκλησιαστικής λογοτεχνίας».

Η Μονή της Χώρας βρίσκεται στη γειτονιά Edirnekapı της Κωνσταντινούπολης. Το εσωτερικό της καλύπτεται με μερικά από τα παλαιότερα και ωραιότερα βυζαντινά ψηφιδωτά που υπάρχουν στον κόσμο, τα οποία αποκαλύφθηκαν και αποκαταστάθηκαν, όταν η εκκλησία μετατράπηκε σε μουσείο. Έλκει την ονομασία της από τη λέξη «Χωρίον» ή «Χώρα», όπως ονόμαζαν οι Βυζαντινοί την έξω των χερσαίων τειχών πεδινή γη, καθώς θεωρείται πως έχει χτιστεί πάνω στα ερείπια παλαιότερου ναού, έξω από τα τείχη του Κωνσταντίνου Α’. 

Άλλη εκδοχή της ονομασίας συνδέει τη Μονή με τις δύο μοναδικής ομορφιάς απεικονίσεις του Ιησού και της Θεοτόκου που υπάρχουν στον ναό, δίπλα στις οποίες αναγράφονται οι επιγραφές «Η Χώρα των Ζώντων» και «Η Χώρα του Αχωρήτου», αντιστοίχως. Πιθανότερη πάντως εκδοχή είναι η πρώτη, καθώς οι τοιχογραφίες και οι ψηφιδωτές απεικονίσεις, οι οποίες είναι μεγάλης ιστορικής και αρχαιολογικής αξίας, είναι πολύ μεταγενέστερες της ιδρύσεως της Μονής. Όταν ο Θεοδόσιος Β’ έχτισε τα νέα τείχη της Κωνσταντινούπολης, η μονή διατήρησε τον παραδοσιακό προσδιορισμό «ἐν τῇ Χώρᾳ», παρά το γεγονός πως ανήκε στον περίβολο των οχυρώσεων. Αξιοσημείωτο είναι ότι η φράση «η Χώρα» απαντάται στον Ακάθιστο Ύμνο, καθώς απευθύνεται στην Παναγία μας ο Χαιρετισμός: «Χαίρε η χωρήσασα τον χωρήσαντα πάντα». 

Αποδίδεται, ως εκ τούτου, μεγάλη σημασία στη μορφή της Παναγίας στη Μονή της Χώρας, της οποίας ο βίος, ως μητέρας του Θεανθρώπου Χριστού, απεικονίζεται λεπτομερώς στα υπέρλαμπρα ψηφιδωτά του ναού. Επάνω από τη μεγάλη θύρα του εσωνάρθηκα βρίσκεται η εικόνα του Θεοδώρου του Μετοχίτη, σε ψηφιδωτό που τον απεικονίζει να προσφέρει ομοίωμα του ναού στον ένθρονο Σωτήρα Χριστό. Ο ναός είχε δύο νάρθηκες, τους οποίους κοσμούσαν μωσαϊκά και τοιχογραφίες του Θεοδώρου Μετοχίτη. Τα ψηφιδωτά του εξωνάρθηκα είναι έξι ημικύκλια που απεικονίζουν τον Χριστό να θεραπεύει ποικίλες ασθένειες. Επίσης πάμπολλες αγιογραφίες μοναδικής αξίας διακοσμούν τους τρούλους και τους τοίχους του ναού. Οι εικόνες είναι από τις ωραιότερες Βυζαντινές. Τα χρώματα είναι έντονα, οι αναλογίες των μελών αρμονικές και η έκφραση των προσώπων φυσική. Ο μεσαίος τρούλος έχει μία ρωγμή που τον διασχίζει. Στο εσωτερικό του ναού διασώζονται διάφορα μάρμαρα αρμονικής συναρμογής. Οι Οθωμανοί κάλυψαν ωστόσο αρκετές επιφάνειες με ασβέστη.

Η πρώιμη ιστορία της μονής δεν είναι γνωστή με βεβαιότητα. Η παράδοση που τη συνοδεύει τοποθετεί την ίδρυσή της τον 6ο αιώνα από τον άγιο Θεόδωρο, ενώ έχει αποδοθεί και στον Κρίσπο, γαμπρό του αυτοκράτορα Φωκά (7ος αι.). Σήμερα έχει αποδειχθεί πως ο υπάρχων ναός χτίστηκε κατά το διάστημα 1077-81 από την πεθερά του Αλεξίου Α’ Κομνηνού, Μαρία Δούκαινα, στη θέση παλαιοτέρων κτισμάτων που χρονολογούνται από τον 6ο και 9ο αιώνα μ.Χ. Ο Συμεών μας αναφέρει, διηγούμενος το μαρτύριο του Αγίου Βαβύλα, που αποκεφαλίστηκε στη Νικομήδεια το έτος 298 μ.Χ., επί βασιλείας Μαξιμιανού: «Ελθόντες δια νυκτός έβαλαν τα λείψανα των Αγίων μέσα εις εν μικρόν πλοίον, και τα επήγαν εις τήν Κωνσταντινούπολην … τα ενταφίασαν έξω του τείχους της πόλεως κατά το βόριον μέρος, όπου είναι μοναστήριον, Χώρα ονομαζόμενον».

Στην Κωνσταντινούπολη των Βυζαντινών βασιλέων ετελούντο δύο επίσημες λιτανείες. Η μία γύρω στις 28 Ιουλίου με την έξοδο του Τιμίου Σταυρού από τα ανάκτορα και την περιφορά του σε όλες τις εκκλησίες, οδούς και οικίες μέχρι την επιστροφή του στο παλάτι την 14η Αυγούστου. Η λιτανεία αυτή είχε σκοπό να φυλάξει ο Θεός τους πιστούς από τα ολέθρια νοσήματα. Η δεύτερη λιτανεία γινόταν με την περιφορά της εικόνας της Παναγίας της Οδηγήτριας, έργου του Ευαγγελιστή Λουκά, την οποία σε καιρό πολιορκίας περιέφεραν στα τείχη για να εμψυχώνουν τους πολιορκημένους. Η εικόνα έμενε στο παλάτι καθ’ όλη τη διάρκεια της μεγάλης νηστείας του Πάσχα. Την Δευτέρα της Διακαινησίμου «μετὰ τῶν ἐν τέλει» (επισήμων), προέπεμπε αυτήν ο βασιλεύς, μέχρι καὶ τῶν Ὑψηλών ἐκτός». Μετά τη λιτανεία η εικόνα κατετίθετο στη σεβάσμια Μονή της Χώρας εις κοινή απάντων προσκύνηση.

Η Μονή υπέστη σοβαρή φθορά, πιθανώς εξ αιτίας σεισμού, και επισκευάστηκε το 1120 από τον Ισαάκιο Κομνηνό. Ο Θεόδωρος Μετοχίτης συνέβαλε στην ανακαίνισή της (1316-21) και ήταν υπεύθυνος για την προσθήκη του εξωνάρθηκα, του νοτίου παρεκκλησίου καθώς και για τον διάκοσμο του ναού που περιλάμβανε ψηφιδωτά και τοιχογραφίες. Επιπλέον κληροδότησε στη μονή σημαντική περιουσία χτίζοντας νοσοκομείο και δωρίζοντας σε αυτήν την αξιόλογη συλλογή βιβλίων του, με αποτέλεσμα να προσελκύσει αργότερα σημαντικούς λογίους.

Ο Θεόδωρος Μετοχίτης διέμεινε στη μονή έως τον θάνατό του, οπότε και ετάφη, όπως προειπώθηκε, στον χώρο της, τον Μάρτιο του 1332. Η Μονή της Χώρας συλήθηκε κατά την Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως το 1453, οπότε οι Οθωμανοί εισέβαλαν στον ναό, άρπαξαν την εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας και την κατατεμάχισαν και βεβήλωσαν τον χώρο. Το 1511 η Μονή της Χώρας μετατράπηκε σε οθωμανικό τέμενος με εντολή του μεγάλου βεζίρη του σουλτάνου Βαγιαζήτ Β’ (1481-1512), μετονομασθείσα σε «Καριγιέ τζαμί» και με την προσθήκη ενός μιναρέ. Σημαντικό μέρος του διακόσμου του ναού καταστράφηκε τότε.

Η μονή χρησιμοποιήθηκε ως τζαμί για 434 χρόνια, οπότε μετατράπηκε σε μουσείο, το 1945, με σχετική υπουργική απόφαση. Το 1948 ετέθη σε εφαρμογή πρόγραμμα αναστήλωσης του μνημείου και από το 1958 η Μονή της Χώρας λειτουργούσε ως μουσειακός χώρος. Το Συμβούλιο της Επικρατείας της Τουρκίας αποφάσισε την εκ νέου μετατροπή της Μονής της Χώρας σε τζαμί το 2019, κρίνοντας ότι η υπουργική απόφαση του 1945, η οποία είχε οδηγήσει στη μετατροπή του ναού σε μουσείο, ήταν παράνομη. Η απόφαση του τουρκικού ανωτάτου δικαστηρίου δεν είχε εφαρμοστεί μέχρι το καλοκαίρι του 2020, οπότε στις 21 Αυγούστου 2020, με προεδρικό διάταγμα που εξεδόθη στο πλαίσιο του νεο-οθωμανισμού και των εντεινόμενων επιθέσεων της σημερινής Τουρκίας κατά της μνήμης του βυζαντινού ελληνισμού, η Μονή της Χώρας μετετράπη σε τζαμί, λίγο καιρό μετά τη μετατροπή σε τζαμί και της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως.

Πηγές:
– «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», τόμ. Θ’, Εκδοτική Αθηνών, 1979, άρθρα των Λίνου Μπενάκη, Μανόλη Χατζιδάκη.
– Charles Delvoye, «Βυζαντινή Τέχνη», μτφρ. Μ. Παπαδάκη, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1991.
– Steven Ranciman, «Η τελευταία Βυζαντινή Αναγέννηση», μτφρ. Λ. Καμπερίδης, εκδ. Δόμος, Αθήνα 2005.
– Πέτρος Παπαπολυβίου, «Η Μονή της Χώρας κατά τον Αλέξανδρο Γ. Πασπάτη, 1877», σε: papapolyviou.com και σε: kimintenia.wordpress.com
– Ι.Δ. Πολέμης (εισαγωγή – κείμενο – μετάφραση), «Θεόδωρος Μετοχίτης – Βυζάντιος», εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2013.
– Δημήτριος Κουγιουμτζόγλου, «Θεόδωρος Μετοχίτης, ο άνθρωπος πίσω από τα υπέροχα ψηφιδωτά και τις τοιχογραφίες της Μονής της Χώρας», σε: paterikos.blogspot.com
– «Η Χώρα των ζώντων», σε: kimintenia.wordpress.com
– «Θεόδωρος Μετοχίτης, ο άνθρωπος πίσω από τα ψηφιδωτά της Μονής της Χώρας», σε: kimintenia.wordpress.com
– «Ο Όσιος Θεόδωρος, ο Κτήτορας και Ηγούμενος της Μονής της Χώρας», σε: saint.gr

kimintenia.wordpress.com