Χωριό χτισμένο σε κομβικό σημείο, πάνω στην εθνική οδό που συνδέει την πόλη των Ιωαννίνων με την Κόνιτσα, το Καλπάκι έμεινε στην ιστορία ως θέατρο σφοδρών συγκρούσεων στις αρχές Νοεμβρίου του έτους 1940, κατά την πρώτη φάση του Ελληνοϊταλικού Πολέμου. Οι άνδρες της 8ης Μεραρχίας Πεζικού, πολεμώντας με απαράμιλλο σθένος και αυτοθυσία υπό τη διοίκηση του υποστρατήγου Χαράλαμπου Κατσιμήτρου κατάφεραν να πραγματοποιήσουν έναν άθλο: να υπερασπιστούν επιτυχώς τη γραμμή άμυνας Ελαίας – Καλαμά και να καθηλώσουν στο Καλπάκι τις σαφώς ισχυρότερες (προπάντων στα άρματα μάχης και στην αεροπορική υποστήριξη) ιταλικές δυνάμεις, που επιχειρούσαν να διεισδύσουν στα εδάφη της Ηπείρου.
Ο Τύμβος του Μαχητή
Στην έξοδο του χωριού προς Κόνιτσα δρόμος δεξιά οδηγεί στον λόφο Σειλητούρια, στην κορυφή του οποίου δεσπόζει ο «Τύμβος του Μαχητή», επιβλητικός μπρούντζινος ανδριάντας του Μαχητή του ’40, μνημείο των πεσόντων στη Μάχη του Καλπακίου, που φιλοτεχνήθηκε από τον γλύπτη και Καθηγητή του Πολυτεχνείου Λάζαρο Λαμέρα. Το μνημείο ανεγέρθηκε το 1966 με δαπάνες αξιωματικών και οπλιτών των ενόπλων δυνάμεων και αποτελεί κάθε 28η Οκτωβρίου επίκεντρο του εορτασμού της Εθνικής Επετείου, με επιμνημόσυνη δέηση, προσκλητήριο νεκρών και καταθέσεις στεφάνων.
Ο «Πολεμιστής» στέκει επιβλητικός και αγέρωχος -κοιτώντας προς το μέτωπο των εχθροπραξιών- προκαλώντας δέος και συγκίνηση στους επισκέπτες. Στη βάση του αγάλματος, υπάρχει στρατιωτικό οστεοφυλάκιο πεσόντων στις μάχες που έλαβαν μέρος στην περιοχή το 1940. Σύμφωνα με πληροφορίες πρόσφατα μετέβη στην περιοχή πολίτης από τα Τρίκαλα, προκειμένου να παραλάβει από το εν λόγω οστεοφυλάκιο τα οστά του ήρωα πεσόντος πατέρα του. Τα λόγια του άκρως συγκινητικά… Ο άνδρας εμφανώς συγκινημένος ψέλλισε: «Πατέρα όπως με κρατούσες εσύ στα χέρια σου, όταν ήμουν μικρός, σε κρατάω εγώ τώρα…».
Ακριβώς στην απέναντι βόρεια πλαγιά πραγματοποιείται τα τελευταία χρόνια η εντυπωσιακή αναπαράσταση της θρυλικής Μάχης του Καλπακίου, που προσελκύει το ενδιαφέρον χιλιάδων επισκεπτών. Η συγκινητική αφήγηση, η πλοκή και τα εντυπωσιακά εφέ, μ΄ εκρήξεις που εντυπωσιάζουν στο σκοτάδι, προκαλούν συγκίνηση σ’ όσους παρακολουθούν το μοναδικό αυτό δρώμενο.
Στον λόφο Προφήτης Ηλίας, ακριβώς απέναντι από τον «Τύμβο του Μαχητή» διακρίνεται από μακριά το τεράστιο «ΟΧΙ» που έχει σχηματιστεί με ασβεστωμένες πέτρες, διαστάσεων 22×30 μ., θυμίζοντας την απάντηση στους Ιταλούς εισβολείς την 28η Οκτωβρίου του 1940. Περίπου 5 χλμ. βόρεια του Καλπακίου, προς το χωριό Μπουραζάνι, και στη θέση Βίγλα, υπάρχει στρατιωτικό κοιμητήριο όπου είναι θαμμένοι 43 αξιωματικοί και Εύζωνες που έχασαν τη ζωή τους στη θρυλική Μάχη της Γκραμπάλας, μεταξύ 16-18 Νοέμβρη 1940. Οι σταυροί σε πολλούς τάφους αναγράφουν απλά «Άγνωστος» αφού ουδέποτε έγινε εξακρίβωση της ταυτότητάς τους…
Πόλο έλξης αποτελεί και η σπηλιά του Υποστρατήγου Χαράλαμπου Κατσιμήτρου, όπου στεγάστηκε το τακτικό στρατηγείο του διοικητή της VIII Μεραρχίας κατά τη διάρκεια της Μάχης του Καλπακίου. Πρόκειται για τεχνητό σπήλαιο στους νότιους πρόποδες του λόφου Γοριτσάκι, που διανοίχτηκε -σύμφωνα με τα προβλεπόμενα σχέδια πριν από την ιταλική επίθεση- για τη στέγαση του πολεμικού Στρατηγείου της 8ης Μεραρχίας Ηπείρου. Έχει σχήμα πετάλου, με είσοδο και έξοδο, και το συνολικό μήκος του αγγίζει τα 34 μ. και το πλάτος του τα 2 μ. Στο μέσο του βρισκόταν ο χώρος με το γραφείο του Κατσιμήτρου και το τραπέζι του επιτελείου, πάνω στο οποίο ήταν αραδιασμένοι στρατιωτικοί χάρτες, σχεδιαγράμματα και διαταγές.
Περπατώντας μέσα στον υγρό διάδρομο θαρρείς πως ακούς τις συνομιλίες του Κατσιμήτρου με τους επιτελείς του. Φωνές γεμάτες ένταση, αγωνία αλλά και επιφωνήματα χαράς και ικανοποίησης μετά από κάθε επιτυχία στο πεδίο της μάχης! Έξω από το υπόγειο στρατηγείο δεσπόζει η προτομή του Κατσιμήτρου, ενώ σε μαρμάρινη πλάκα δεξιά της εισόδου, αναγράφεται απόσπασμα διαταγής του θρυλικού διοικητή, στις 30.10.1940, που κατέληγε: «Ουδεμία ιδέα εις ουδένα να υπάρχει περί υποχωρήσεως. Πάντες από του Στρατηγού Διοικητού Μεραρχίας μέχρι και του τελευταίου στρατιώτου θα αγωνισθώμεν επί των θέσεων μας και εν ανάγκη θα πέσωμεν όλοι υπερασπιζόμενοι αυτάς».
Πολύ κοντά, στην είσοδο του Καλπακίου ο επισκέπτης συναντά και το Μουσείο Πολέμου 1940-41, που εγκαινιάστηκε το 1975. Στον προαύλιο χώρο του Μουσείου, όπου εκτίθενται βαρέα όπλα Πυροβολικού που χρησιμοποιήθηκαν στον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο, βρίσκεται ο ανδριάντας του εβραϊκής καταγωγής συνταγματάρχη Μαρδοχαίου Φριζή.
Στο εσωτερικό του Μουσείου το ενδιαφέρον των επισκεπτών προσελκύουν, μεταξύ άλλων ενθυμημάτων του Ελληνοϊταλικού Πολέμου των ετών 1940-1941, τα ελληνικά και ιταλικά πολυβόλα και τυφέκια, ο κινητήρας του αεροσκάφους του υποσμηναγού Ιωάννη Σακελλαρίου, ο οποίος σκοτώθηκε ύστερα από άνιση αερομαχία με ιταλικά αεροσκάφη, οι στολές Ελλήνων αξιωματικών και οπλιτών, τα ελληνικά και ιταλικά μετάλλια και ο χάρτης με τις θέσεις των αντιπάλων και την εξέλιξη των εχθροπραξιών.
Απέναντι από το Μουσείο βρίσκονται οι προτομές των Ιωάννη Μεταξά, βασιλέως Γεωργίου Β’ και Αρχιστρατήγου Αλεξάνδρου Παπάγου. Ο δρόμος καταλήγει στην κορυφή του πευκόφυτου λόφου Γοριτσάκι (υψόμετρο 550 μ.), όπου διασώζονται και έχουν αναδειχθεί οχυρωματικά έργα του 1940-1941 (χαρακώματα, κρύπτες κ.ά.). Υπάρχουν επίσης, παγκάκια, τραπεζοκαθίσματα και θέσεις με πανοραμική θέα της περιοχής, που ενίοτε βυθίζεται ολόκληρη στην πυκνή ομίχλη.
Ολόκληρη η αμυντική γραμμή, οργανώθηκε με την κατασκευή εκατοντάδων πολυβολείων, πυροβολείων, παρατηρητηρίων κ.α., καθώς και χιλιόμετρα χαρακωμάτων που σκάφτηκαν στο χώμα και στον σκληρό βράχο, υπό τη επίβλεψη του προέδρου της επιτροπής οχυρώσεως της 8ης Μεραρχίας, συνταγματάρχη Παναγιώτη Μαυραγάννη, μ’ ελάχιστα χρήματα και κυρίως με την εθελοντική εργασία κατοίκων της περιοχής.
Οι αριθμοί της τιτάνιας εκείνης προσπάθειας, που είχε θετικά αποτελέσματα για τον ελληνικό αγώνα, είναι χαρακτηριστικοί. Ανοίχτηκαν χαρακώματα συνολικού μήκους 66 χλμ. Κατασκευάστηκαν αντιαρματικές τάφροι συνολικού μήκους 4,5 χλμ. και στρώθηκαν ζώνες συρματοπλέγματος μήκους 5.700 μ. Επίσης κατασκευάστηκαν 269 πολυβολεία, 20 διπλά πολυβολεία σκαμμένα στους βράχους, 16 θέσεις τάξης πυροβόλων και 30 καταφύγια για τους πυροβολητές, τ΄ άλογα και τα πυρομαχικά κ.ά.
Οι αφανείς ήρωες του τεράστιου αυτού επιτεύγματος ήταν οι απλοί κάτοικοι της Ηπείρου, οι οποίοι εργάζονταν χωρίς αμοιβή επί πέντε ημέρες κάθε μήνα, κατασκευάζοντας «προχώματα για τα παιδιά μας, που θα πολεμήσουν για την πατρίδα», όπως έλεγαν οι ίδιοι στον συνταγματάρχη Μαυρογιάννη και τον στρατηγό Κατσιμήτρο. Θα πρέπει οι νεότεροι να μνημονεύουμε και αυτούς τους αφανείς ήρωες του 1940-1941.
Στον λόφο Σωσίνου, με το ομώνυμο μοναστήρι του 16ου αιώνα (15 χλμ. Ν.Δ. του Καλπακίου), τις πρώτες μέρες του πολέμου έδρευε το κεντρικό παρατηρητήριο του Πυροβολικού, που έγραψε ιστορία με τις πετυχημένες βολές του θρυλικού Ταγματάρχη Κωστάκη. Στον αύλειο χώρο της Ιεράς Μονής έχει επίσης ανεγερθεί μνημείο αφιερωμένο στους ήρωες εκείνους.
Δεν θα περάσουν οι Ιταλοί απ’ το Καλπάκι!
Στρατηγός Χαράλαμπος Γ. Κατσιμήτρος
(Κλειστό Ευρυτανίας, 1886 – Αθήνα, 20 Φεβρουαρίου 1962)
Στις 27 Οκτωβρίου 1940, το σούρουπο πάνω απ’ την ηπειρώτικη γη ήταν συννεφιασμένο… Με την έλευση του σκότους, μπουμπουνητά και αστραπές προανήγγειλαν τη βροχή. Κι όταν άνοιξαν οι κρουνοί του ουρανού η νοτισμένη γη έγινε μέσα σε λίγα λεπτά λάσπη… Λάσπη, ο μεγάλος εχθρός του στρατιώτη. Από το μεθοριακό φυλάκιο της Κακαβιάς, στα δυτικά, μέχρι τη Μέρτζανη, στ’ ανατολικά, σε όλη την έκταση των αλβανικών συνόρων και πιο πέρα στα παγωμένα υψώματα της Πίνδου, Έλληνες φαντάροι στέκονταν άγρυπνοι και τσιτωμένοι. Το μυαλό τους ήταν καθαρό αλλά τα δάκτυλα στη σκανδάλη κοκαλιασμένα. Οι άνδρες αυτοί ήταν ψύχραιμοι ντόπιοι, σχεδόν κατά τα 4/5 Ηπειρώτες. Θ’ αγωνίζονταν κυριολεκτικά υπέρ βωμών και εστιών… Από μέρες, κάθε νύχτα, τα χέρια σφίγγαν τα όπλα νευρικά… Θα χτυπήσουν σήμερα, θα χτυπήσουν αύριο; Τους περίμεναν τους Ιταλούς. Κι όσο περνούσε ο καιρός, η αγωνία έδινε τόπο στην προσμονή… Ας βαρέσουν επιτέλους οι παλικαράδες. Να τους δούμε τι πράγμα είναι. Έχουμε κι εμείς όπλα…
Στις 27 Οκτωβρίου, λίγο πριν πέσει το σκοτάδι, από τα φυλάκια τα μεθοριακά μέχρι τις διοικήσεις των Ταγμάτων Προκαλύψεως, οι τηλεφωνικές γραμμές άναψαν… Βραχνές φωνές με βαριά ηπειρώτικη προφορά, ανακατεμένες με πλήθος παράσιτα ακούγονταν από τη μια άκρη: «Έλα, έλα Δελβινάκι… Μ’ ακούς;». Κι από την άλλη άκρη: «Δε σ’ ακούω μωρέ, χαλάει ο κόσμος εδώ…». «Έλα Δελβινάκι… Από Δρυμάδες – Μακρύκαμπος… Μ’ ακούς; Κάτι σκαρώνουν οι ρουφιάνοι απέναντι… Μ’ ακούς;». «Έγινε… Σ’ έπιασα… Το μεταδίδω…».
Στο διοικητήριο της VIII Μεραρχίας, στα Γιάννενα, ο στρατηγός Κατσιμήτρος δέχεται τα μηνύματα. Κοντά του έχει τον επιτελάρχη του αντισυνταγματάρχη Δρίβα και τον διευθυντή του III Γραφείου Πετρουτσόπουλο. Διαβάζει τις πρόχειρες αναφορές που καταφθάνουν, αλλά μοιάζει κάτι ακόμα να περιμένει… θέλει την προσωπική αναφορά ενός ανθρώπου, στον οποίο έχει απόλυτη εμπιστοσύνη. Του συνταγματάρχη Μαυρογιάννη, αρχηγού πυροβολικού της μεραρχίας. Του ανθρώπου που μαζί του ανέσκαψε και ετοίμασε τον προμαχώνα της Ηπείρου. Ο Μαυρογιάννης λείπει όλη μέρα. Έχει οργώσει σχεδόν ολόκληρη την παραμεθόριο, για να διαπιστώσει ιδίοις όμμασι την ετοιμότητα του στρατού και τις κινήσεις του εχθρού.
Έχει νυκτώσει για καλά, όταν ο Μαυρογιάννης γυρίζει με τα τελευταία μαντάτα. Η εισβολή είναι θέμα ωρών! Τα τηλέφωνα ανάβουν τώρα από Γιάννενα προς Αθήνα… Στην άλλη άκρη, στο Γενικό Επιτελείο απαντάει ο αντισυνταγματάρχης Κορόζης, το αυτί και το μάτι του Παπάγου. Ο Κατσιμήτρος του αναφέρει, ότι το πρωί της 28 Οκτωβρίου, ίσως και στη διάρκεια της νύκτας οι Ιταλοί θα επιτεθούν! Και σε μια έξαρση συγκινητική όσο και χαρακτηριστική του ύφους των παλαιών αξιωματικών προσθέτει: «Μπορεί να μην έχω το ανάστημα του στρατάρχου Πεταίν, όστις κατά το 1916 αμυνόμενος σθεναρώς του Βερντέν, είπε ότι δεν θα περάσουν οι Γερμανοί -όπως και δεν επέρασαν, αλλά δύναμαι να βεβαιώσω εν πλήρει πεποιθήσει ότι δεν θα περάσουν οι Ιταλοί από το Καλπάκι!».
Το τηλέφωνο προς την Αθήνα κλείνει. Κι αρχίζει άλλος καταιγισμός διαταγών από Μεραρχία προς Προκάλυψη. Συναγερμός… Προσοχή στα απομονωμένα φυλάκια… Επίκειται επίθεση… Κι απ’ όλα τα σημεία της μεθορίου έρχεται η απάντηση των προμάχων. Αδύνατη, βραχνή, ανακατεμένη με παράσιτα: «Ελήφθη, ναι μωρέ, ελήφθη…!».
Είναι μεσάνυχτα της 27 προς 28 Οκτωβρίου 1940… Ο Κατσιμήτρος στέλνει τους αξιωματικούς του να ξεκουραστούν, όσοι δεν έχουν επιφυλακή. Αλλά το τηλέφωνο ξαναχτυπάει: «Από Χάνι – Δελβινάκι. Επί της οδού Αργυροκάστρου – Κακαβιάς ακούγεται συνεχής κρότος κυλινδρουμένων βαρέων οχημάτων…». Άλλη μια φορά ο Κατσιμήτρος εξαπολύει τις τελευταίες οδηγίες του προς την Προκάλυψη. Κι έπειτα εξουθενωμένος ανεβαίνει στον πάνω όροφο του διοικητηρίου όπου βρίσκεται η κατοικία του… Τακτοποιεί το τηλέφωνο δίπλα στο κρεβάτι του και βυθίζεται στον ύπνο του ανθρώπου που έχει τη συνείδησή του ήσυχη. Έχουν προειδοποιηθεί όλοι. Από τον Παπάγο μέχρι τον τελευταίο φαντάρο που χουχουλιάζει κάτω από τη βροχή μέσα στο σκέπαστρό του, φτιαγμένο «δια φυσικής ξυλείας και γαιοσάκκων…».
Ο Κατσιμήτρος δεν θα μπορέσει να κοιμηθεί πολύ… Στις 4 παρά τέταρτο το πρωί το τηλέφωνο δίπλα του χτυπάει. Χτυπάει, χτυπάει ακατάπαυστα, διότι απλούστατα ο άνθρωπος που έδωσε και την τελευταία ικμάδα του για να ετοιμάσει την άμυνα της Ηπείρου κοιμάται βαθιά, σαν μικρό παιδί… Δεν ακούει τα κουδουνίσματα. Τρέχει και το σηκώνει η μικρή του κόρη: «Μπαμπά, σε θέλουν από την Αθήνα…!». Στο τηλέφωνο ακούγεται η φωνή του Κορόζη: «Πόλεμος… Ο Πρόεδρος της Κυβερνήσεως απέρριψε ιταλικόν τελεσίγραφον… Ο κ. Αρχηγός ανέλαβεν Αρχιστράτηγος…».
* Απόσπασμα από το βιβλίο του Αλέξανδρου Λ. Ζαούση, «Οι δύο όχθες 1939-1945» (εκδ. Παπαζήσης, 1987).
Πηγή: tanea.gr, travel.gr, epirus-tv-news.gr
kimintenia 