Ο λαογράφος σήμερα τέμνεται με τον ανθρωπολόγο, τον ιστορικό, τον ψυχολόγο, τον φιλόλογο, αλλά πάνω από όλα πρέπει να επιστρέψει χαμηλά, κάτω, γύρω του για να αντλήσει το νέο υλικό. Κάτι που πρωτοπόρα έκανε ο Πετρόπουλος.
Ο Ηλίας Πετρόπουλος δεν ήταν απλώς ένας ακόμη λαογράφος, ούτε καν ακόμη ένας του άστεως. Ήταν ένας πυρετικός παρατηρητής και διασώστης των λαϊκών συνηθειών. Του χρωστάμε πολλά. Από τα Ρεμπέτικα, μέχρι τις ιδιάζουσες αργκό που κατέγραψε όπως τα Καλιαρντά ή τις λέξεις των φυλακισμένων, των παρανόμων, των ημικόσμων, τα νεκροταφεία, τα παράθυρα, τον καφέ, τους οίκους ανοχής. Μια άλλη χώρα. Που για δεκαετίες κάναμε πως δεν βλέπαμε.
Είκοσι χρόνια από τον θάνατο του Ηλία, το τίναγμα της τέφρας του σε έναν υπόνομο του Παρισιού (μεγάλη κατάθεση πάντα το έξοχο ντοκιμαντέρ της Καλλιόπης Λεγάκη «Ηλίας Πετρόπουλος: Ένας κόσμος υπόγειος»), μου ανακινήθηκαν μια σειρά από σκέψεις με αφορμή τον έξοχο τόμο του John Taylor με τίτλο «Σκληρός από Τρυφερότητα» (εκδ. Δίχτυ) που μετέφρασε άψογα ο Γιώργος Ι. Αλλαμανής και μόλις εκδόθηκε.
Ο John Taylor με τον Ηλία Πετρόπουλο στο Coye-la-Forêt, Oise, στη Γαλλία το 1979
Ο John Taylor, σημαντικός αμερικανός φιλόλογος και γραμματικός επί δέκα και χρόνια του Ηλία, σημειώνει κάτι πολύ ενδιαφέρον: Πως ο Πετρόπουλος άλλαξε τον προσανατολισμό των σύγχρονων ελλήνων λαογράφων. Και από την ξεπερασμένη και ουσιαστικά χαμένη αγροτοποιμενική ζωή τον έστρεψε στις πόλεις και μάλιστα σε ασυνήθιστα, δυσδιάκριτα λαογραφικά πεδία. Αν, όπως έλεγε ο ίδιος ο Πετρόπουλος, ο σύγχρονος λαϊκός πολιτισμός είναι ένα σύνολο συνηθειών και απλών πραγμάτων, η καταγραφή τους είναι και η καταγραφή της εποχής. Και ο διασώστης είναι ένας παλμογράφος της. Ο Πετρόπουλος βέβαια δεν ήταν συμβατικός και ίσως και γι’ αυτό χάραξε νέο δρόμο.
Εικονοκλάστης, προβοκάτορας, είχε μια λοξή ματιά για τα πράγματα, μια λοξή μελέτη της Ιστορίας και του ογκώδους υλικού του. Παρά το γεγονός πως διέμενε στο Παρίσι από τα μέσα του ’70 και ποτέ δεν επέστρεψε, ήταν πιο ελληνικός από πολλούς μελετητές της εδώ περιοχής και πιο παγκόσμιος από πολλούς αυτοδιαφημιζόμενους κοσμοπολίτες. Με σταθερή συμπαραστάτρια τη σύντροφό του και επίσης σπουδαία λαογράφο Μαίρη Κουκουλέ («Νεοελληνική Αθυροστομία»), με βαρύ κόστος τις φυλακίσεις και διώξεις από ένα σοβαροφανές ελληνικό κράτος, έμεινε μέχρι τέλους προσηλωμένος στο υλικό του. Το μεγάλο μέρος του σήμερα κοσμεί τη Γεννάδειο.
Με τη σύζυγό του Μαίρη Κουκουλέ, 1975
Εκεί που έγινε και η πρώτη προβολή του ντοκιμαντέρ για εκείνον της Λεγάκη το 2005, παρόντος του αειμνήστου αντιστασιακού Λάκη Σάντα που τον γνώρισε στις φυλακές. Ένα υλικό που νομίζω είναι εκ νέου ένα στοίχημα για τον νέο ερευνητή, σήμερα που τα φύλα έχουν γίνει και ορθώς πεδία και για πανεπιστημιακά τμήματα και που πιο απενοχοποιημένα μπορούμε να ξαναδούμε τον κόσμο του περιθωρίου, δυναμικό και όχι ακίνητο πάντως. Μια παρατήρηση επίσης.
Με τους φίλους του ζωγράφους Χρίστο Καρά
και Κώστα Τσόκλη στο δάσος του Σαντιγύ, 1979
Σήμερα που το λαϊκό έχει μάλλον παρερμηνευθεί από τα σύγχρονα ΜΜΕ ή τις παρέες των κοινωνικών δικτύων, έχει ακόμη μεγαλύτερη αξία να το προσεγγίσουμε ως ένα σημείο δυναμικό, αντιφατικό, μεταπλασμένο από τις νέες συνήθειες και τα νέα όνειρα. Ο λαός, έννοια όχι καθολική μα ετερόκλητη, σε κάθε εποχή βρίσκει τον ρυθμό του, τις προσδοκίες του, προσαρμόζεται και προσαρμόζει τη ζωή του. Ο λαογράφος σήμερα τέμνεται με τον ανθρωπολόγο, τον ιστορικό, τον ψυχολόγο, τον φιλόλογο, αλλά πάνω απ’ όλα πρέπει να επιστρέψει χαμηλά, κάτω, γύρω του για να αντλήσει το νέο υλικό. Κάτι που πρωτοπόρα έκανε ο Πετρόπουλος, με χιλιάδες εργατοώρες και κόστος προσωπικό. Τράβηξε την κουρτίνα του δήθεν και μας αποκάλυψε τον πραγματικό κόσμο.
(Πηγή: Δημήτρης Ν. Μανιάτης, Έντυπη έκδοση «ΤΑ ΝΕΑ», www.in.gr)
Με τον ζωγράφο Αλέκο Φασιανό στο Παρίσι, αρχές δεκ. ’80
«Ηλίας Πετρόπουλος: Σκληρός από τρυφερότητα»
του Τζον Τέιλορ (προδημοσίευση)
22 Σεπτεμβρίου 2023
Προδημοσίευση του προλόγου του μεταφραστή Γιώργου Ι. Αλλαμανή, στο βιβλίο του Τζον Τέιλορ (John Taylor) «Σκληρός από τρυφερότητα – Ο Έλληνας ποιητής και λαογράφος του άστεως Ηλίας Πετρόπουλος», το οποίο κυκλοφορεί αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Δίχτυ
Αλέκος Φασιανός, Ηλίας Πετρόπουλος, Jacques Vallet και John Taylor
στο Παρίσι, 12 Απριλίου 1983 στο δείπνο για την έκδοση του «Mirror for You»
Δεν υπάρχει ιδανικότερος ξεναγός στον συγγραφικό βιότοπο του Ηλία Πετρόπουλου (Αθήνα 1928-Παρίσι 2003) από τον John Taylor. Βούτηξε στα κύματα των πετροπουλικών κειμένων ως μεταφραστής, έζησε δίπλα στον άνθρωπο, τόσο κοντά όσο επιβαλλόταν για να μεταφέρει αξιόπιστη μαρτυρία, τόσο μακριά όσο χρειαζόταν για να ξανοιχτεί, αργότερα, σε δικούς του λογοτεχνικούς δρόμους τηρώντας αποστάσεις από τον αλησμόνητο μέντορά του.
Σ’ αυτό το βιβλίο ο Πετρόπουλος ψέλνει παλιά ρεμπέτικα με κλειστά τα μάτια σε μια παρισινή μπουάτ. Βλέπει σερί σοβιετικές ταινίες και εκτιμά ιδιαίτερα τον Αντρέι Ταρκόφσκι. Μπαίνει βαθιά στα σπήλαια της τυπογραφίας και της σελιδοποίησης. Κάνει φάρσες στον Αλέκο Φασιανό, σε φίλους και συνεργάτες. Εξηγεί τη διαφορά ανάμεσα στον ψυχογιό και το ογλάνι. Τονίζει την πρωταρχική σημασία της διάσωσης του λαογραφικού «υλικού» και την δευτερεύουσα σημασία των προσωπικών απόψεων. Τριγυρνάει κοστουμαρισμένος, πεντακάθαρος και μυρωδάτος σε εγκαίνια εκθέσεων ζωγραφικής. Βάζει έναν καθρέφτη μπροστά στο ελληνικό κράτος που μέχρι τότε σφύριζε κλέφτικα και απαιτεί, πρώτος αυτός, να τιμηθεί η μνήμη των Εβραίων της Ελλάδας που χάθηκαν στο Ολοκαύτωμα.
Την ίδια στιγμή, αποκτά εμμονή με την εβραϊκότητα που εγγίζει τα όρια της ψύχωσης. Γίνεται άδικος με τους Γάλλους, σιχαίνεται τα μπλουζάκια τύπου Lacoste και δεν εννοεί να καταλάβει ότι η γαλλική λογοτεχνία έχει ξεκολλήσει από τον Σατωβριάνδο. Είναι απόλυτος, συχνά εριστικός, ξεροκέφαλος -«une tête dure». Πολυβολεί κατά ριπάς ταμπουρωμένος στο οχυρό, που με αγάπη και γενναιοδωρία του ’χτισε η σύντροφός του, η Μαίρη Κουκουλέ. Δεν τον πτοεί το γεγονός ότι κανένας εκδότης εκτός Ελλάδος, μεγάλος ή μικρός, δεν ενδιαφέρεται για τα βιβλία του. Στην Ελλάδα οι ανοικτοί λογαριασμοί με τα δικαστήρια, το γαϊτανάκι με την επικαιρότητα, οι απλωμένοι σε όλο το κοινωνικό φάσμα -όπως ορθά παρατηρεί ο Taylor- υποστηρικτές και εχθροί του Πετρόπουλου, αποτέλεσαν σκηνικό ενός μακροχρόνιου πολέμου στα πεδία της Μεταπολίτευσης. Ήταν πόλεμος εξ αποστάσεως που συνεχίστηκε με άλλους όρους, «εκσυγχρονιστικούς» εκ μέρους του ΠΑΣΟΚικού κράτους, και στη μετά το 1981 εποχή.
Κάπου εκεί, τέλη 1984 με αρχές 1985, τον πρωτοσυνάντησα κι εγώ, όταν με το θράσος-που-κατεβάζει-ντακότα του 20χρονου του ζήτησα να μου δώσει μία συνέντευξη για το περιοδικό «Ήχος & Hi-Fi» (Μάρτιος 1985). Ακολούθησαν άλλες δύο συνεντεύξεις («Σχολιαστής», Μάρτιος 1986 και «Μετρό», 18 Απριλίου 1997). Τα βιβλία και οι δημόσιες παρεμβάσεις του ήταν προβολείς που σάρωναν το σκοτάδι. Αδυνατούσα ακόμη να αντιληφθώ πόσο βαθιά θα με επηρέαζε η συνάφεια με έναν ερευνητή χαλκέντερο, μεθοδικό σαν μερμήγκι, ειλικρινή, τεκμηριωτικό, τακτοποιητή, αθυρόστομο και -τεχνικά, κυρίως αυτό- πρωτομάστορα της προφορικότητας του γραπτού λόγου. Ο Πετρόπουλος δραπέτευσε στη Γαλλία το 1975, στα 47 του. Δεν είχε ταξιδέψει ποτέ στο εξωτερικό, δεν μίλαγε ακόμη καμία ξένη γλώσσα. Απ’ τα μέσα της δεκαετίας το ’80 μπορούσε να συνεννοηθεί άνετα στα γαλλικά. Το προσωπικό άλμα που έκανε ήταν θεόρατο. Άλμα επιβίωσης και αυτοεξέλιξης.
Σήμερα, κακά τα ψέματα, έχει πεθάνει και η Ελλάδα την οποία υπερασπίστηκε, και η Ελλάδα η οποία τον πολέμησε λυσσασμένα. «Τα ρεμπέτικα να διδάσκονται στα σχολεία» έγραψε. Ε, διδάσκονται. «Η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος δεν είναι παρά ένας σωρός κοπριά» έγραψε, κι αν αυτό ίσχυε τότε σε κάποιο βαθμό, σήμερα δεν ισχύει με τίποτα. Στα ελληνικά πανεπιστήμια καλλιεργούνται οι οθωμανικές σπουδές, οι gay studies, οι διάφορες αργκό. Η δε απαξίωση συλλήβδην «των πανεπιστημιακών μας» νομίζω ότι δεν έστεκε, τόσο απόλυτα, ούτε όταν ο Πετρόπουλος την διατύπωνε. Πανεπιστημιακός ήταν ο Γ.Π. Σαββίδης που έσπευσε να τον υπερασπιστεί στις δικαστικές του περιπέτειες επί χούντας με αφορμή το ποίημα «Σώμα».
Απ’ την άλλη, κάτι μεγαλειώδες έχει συντελεστεί. Ένας μοναχικός καβαλάρης πρόσφερε κορυφαίες υπηρεσίες στην ταλαιπωρημένη έννοια της «ελληνικότητας». Ανέδειξε στοιχεία ταυτότητας που ο ντόπιος εθνικισμός είχε πετάξει στον πάτο του πηγαδιού. Η συμβολή του στη αυτογνωσία των Νεοελλήνων είναι καθοριστική, όπλο ενάντια στην πατριδοκάπηλη νεοσυντηρητική στροφή της κοινωνίας που βιώνουμε τουλάχιστον από τις αρχές της δεκαετίας του ’90.
Μόνο προσοχή· ήδη έχει ξεκινήσει η αγιοποίηση του Ηλία Πετρόπουλου. Καρδούλες στα κοινωνικά δίκτυα, ξεκομμένα τσιτάτα δια πάσαν νόσον, επίκληση του ονόματός του από ανθρώπους κάθε ιδεολογικοπολιτικής τοποθέτησης.
Με τη Μαίρη Κουκουλέ
Επιστροφή στο πρόσωπο Ηλίας Πετρόπουλος. Τακτικά ανακαλεί ο ίδιος περιστατικά του βίου του, πάντα σε σχέση με τα θέματα που εξετάζει. Όμως 100% αυτοβιογραφική αφήγησή του υπάρχει μία και μοναδική. Είναι η συνέντευξη-ποταμός που έδωσε στη Μαρία Δούση και δημοσιεύθηκε σε 25 χορταστικές σελίδες στο αφιέρωμα του περιοδικού «Μανδραγόρας» στον Πετρόπουλο (τ. 18-19, Οκτώβριος 1997). Ας την αναζητήσουν οι διψώντες, παράλληλα με όσα μνημονεύονται στο «Σκληρός από τρυφερότητα». Μαρτυρίες δικών του ανθρώπων, φίλων και συγγενών, πολλές και διαφωτιστικές, περιλαμβάνονται και στο βιβλίο του Γιάννη Βασιλάκου με τον ατυχή τίτλο «Ηλίας Πετρόπουλος. Ο τεχνίτης της διαστροφής» (Οδός Πανός, 2018).
Ο Πετρόπουλος γράφει Γαλία, Ρόμη, αλήθια, ανόνυμος κ.λπ. Ας έχει υπόψη του ο αναγνώστης ότι τα αυθεντικά αποσπάσματα κειμένων που παρατίθενται εδώ, σέβονται και διατηρούν την ορθογραφική άποψη του λαογράφου και ποιητή.
Ευχαριστώ από καρδιάς τον John Taylor, τη Μαίρη Κουκουλέ, τον Κώστα Πάλλη, τον Γιάννη Ανδρουλιδάκη, τη Μικέλα Χαρτουλάρη, τη Μάγδα Διαλεκτού. Και την οικογενειακή φίλη Χριστίνα Δήμα, δεν ζει πια, που το 1984 μου έδωσε τα μισά λεφτά για το αεροπορικό εισιτήριο να πάω στο Παρίσι να συναντήσω τον Πετρόπουλο. Δεν είχε ακούσει ούτε το όνομά του, καλή της ώρα.
Links
Link to Buy «Mirror for You», via Cycladic Press
John Taylor, Website
Elias Petropoulos, Goodreads page
Elias Petropoulos, 2003 Obituary Published by The Guardian
Elias Petropoulos, Facebook Account Devoted to His Memory
Elias Petropoulos, Facebook Group Devoted to His Memory
Cycladic Press, Website
Cycladic Press, Instagram
Michael Alexandratos of Cycladic Press, 2019 Interview Via The Aither
Πηγή: Γιώργος Ι. Αλλαμανής, bookpress.gr, theaither.com
kimintenia 