Το έθιμο της «Χαιρετούρας» στην Άνδρο

23 Ιανουαρίου 20212 Ιανουαρίου 2023kimintenia

Οι Στενιές Άνδρου (steniotes.gr)

Η «Χαιρετούρα» (ή «Γύρα» ή «Χαιρετισμός») είναι παλαιό πρωτοχρονιάτικο έθιμο της Άνδρου, μία ιδιαιτερότητα που συναντιέται μάλλον μόνο στο νησί αυτό του Αιγαίου. Κάθε πρωτοχρονιά μετά την εκκλησία οι άνδρες του χωριού που εκκλησιάζονται, επισκέπτονται, σε παρέες, τα σπίτια που είναι «ανοικτά» και χαιρετούν για το καλό του χρόνου. Όπως χαρακτηριστικά λένε «πηγαίνουν για χαιρετούρα» ή «χαιρετισμό» στα σπίτια του χωριού για να ευχηθούν τον «καλό χρόνο» και να τραγουδήσουν τα κάλαντα και τον Ανδριώτικο Αη-Βασίλη.

Οι «παρέες», που σχηματίζονται για την Χαιρετούρα, έχουν κοινό στοιχείο και βάση την ηλικία. Συνήθως άτομα που ήταν μαζί στο σχολείο και μετά στο στρατό, που είχαν κοινές μνήμες από τα νιάτα τους, απαρτίζουν μια παρέα. Ο αριθμός των ατόμων της παρέας δεν έπρεπε να υπερβαίνει όσους μπορούσε ένα σπίτι να φιλοξενήσει για λίγη ώρα στο σαλόνι του. Έτσι κάθε παρέα αποτελείτο περίπου από δέκα με δεκαπέντε το πολύ άτομα.

α. Χαιρετούρα 1955: Παρέα ανδρών με τον ιερέα ποζάρουν στο γεφύρι του παταμού στα Λειβάδια, β. Παρέα με μουσικά όργανα στου Βραχνού

Στις Στενιές, το όμορφο κεφαλοχώρι της Άνδρου (κατά την δεκαετία του 1950 ήταν το πολυπληθέστερο χωριό της Άνδρου, πριν αρχίσει η εσωτερική μετανάστευση και με 350 σπίτια σχεδόν όλα ανοικτά), οι παρέες (αποκλειστικά ανδρικές) που χαιρετούσαν, ξεπερνούσαν τις δεκαπέντε και μπορεί να έφταναν και τις είκοσι! Οι παρέες ξεκινούσαν τη γύρα με κάποια συγκεκριμένη ιεραρχία, η οποία ήταν απόλυτα σεβαστή. Πρώτα παρέες με παντρεμένους, μετά άνδρες ανύπαντροι, κατόπιν οι νεαροί μαθητές των δύο τελευταίων τάξεων του γυμνασίου (παλιά δεν υπήρχε λύκειο) και τέλος, η πιτσιρικαρία με μικρούς γυμνασιόπαιδες και αγόρια του δημοτικού.

Τα Αηδόνια και το Παραπόρτι

Αλλά και κατά τις υπόλοιπες εορτές των μεγάλων Αγίων (Αγίου Δημητρίου, Αγίου Νικολάου, Αγίου Ιωάννου κ.λπ.), οι παρέες πήγαιναν στα σπίτια των εορταζόντων ανδρών κυρίως και εύχονταν ο ένας στον άλλον, περνώντας διαδοχικά από το σπίτι κάθε εορτάζοντα, όπου υπήρχε, αναλόγως, πλούσιο τραπέζι με μεζέδες και κρασί. Στις παρέες συμμετείχαν όσοι εόρταζαν και όσοι εκκλησιάζονταν κατά την ημέρα αυτή. Όλοι ήταν ευπρόσδεκτοι να κάτσουν στο τραπέζι για μεζέ και κρασί, εκτός από την πιτσιρικαρία, τους οποίους αφού οι νοικοκυρές κερνούσαν με στραγάλια ή κάποιο γλυκό που ήθελαν να ξεφορτωθούν, τους έδιωχναν με τρόπο και ευγενικά για να πάνε στο επόμενο σπίτι που είχε σειρά.

Ο Κωσταντής Αντώνογλου με τον Παπανικόλα Καλογήρου σε παλαιά Χαιρετούρα στις Στενιές

Στο Κόρθι και σε κάποια άλλα χωριά της περιοχής, όπως η Αγία Μαρίνα, στη Χαιρετούρα «γύριζαν» και οι γυναίκες. Σε κάθε σπίτι μόλις σηκώνονταν οι άνδρες από το τραπέζι, για να πάνε στο επόμενο σπίτι, έμπαιναν και κάθονταν οι γυναίκες -πολλές φορές στη θέση του άντρα τους- τρώγαν, πίναν, γλεντούσαν μέχρι το τελευταίο σπίτι, όπου οι παρέες ενώνονταν και γινόταν το μεγάλο γλέντι. Κάθε φορά βέβαια η νοικοκυρά του επομένου σπιτιού πήγαινε νωρίτερα να υποδεχτεί και να περιποιηθεί την ανδροπαρέα.

Παλιά οι παρέες ήταν πολλές. Τα τελευταία χρόνια είναι δύο: οι νέοι και οι πιο μεγάλοι. Τα «θραφαλικά» (αστεία, πειράγματα) τα κάνουν οι νεώτεροι χωρίς να είναι κανόνας, γιατί και οι μεγάλοι στη λωλάδα δεν πάνε πίσω! Σημαντικό επίσης στην κατανόηση του εθίμου είναι τούτο: χαιρετάνε οι άνδρες που δεν είναι πενθισμένοι, όπως επίσης είναι «ανοικτά» τα σπίτια που δεν έχουν πένθος. Η απώλεια κάποιου συγγενούς «κλειδώνει» τα σπίτια και αμπαρώνει τις καρδιές..

Τα σπίτια που είναι «ανοικτά», έχουν απαραιτήτως τις πόρτες τους ανοιχτές, ασχέτως καιρού, ακόμη και σε χιονάδες. Κλειστή πόρτα δηλώνει πως το σπίτι αυτό δεν γιορτάζει, είτε επειδή πενθεί είτε επειδή ολόκληρη η οικογένεια απουσιάζει από το νησί. Η μη επίσκεψη για χαιρετισμό σε κάποιο σπίτι, προκαλεί απορία και δυσφορία για τον νοικοκύρη που αναμένει..

Για τα σπίτια που ανήμερα την Πρωτοχρονιά θα είναι ανοικτά για να δεχτούν κόσμο που θα τους ευχηθεί, οι προετοιμασίες έχουν αρχίσει πολλές ημέρες πριν. Από μικροεπισκευές μέχρι γενική καθαριότητα. Από τα πέριξ του σπιτιού, την καλή είσοδο, το σαλόνι όπου θα καθίσει ο κόσμος, τα πάντα.. Ακόμα και η «γουρνοτζέλα» (μικρό χοιροστάσιο για τον οικόσιτο χοίρο), αν υπάρχει, και αυτή «γαλαχτίζεται» (ασπρίζεται με ασβέστη).

Κατά την Χαιρετούρα, για το καλό του χρόνου και την καλή τύχη, οι συγγενείς ή οι νονοί που θα μπουν στο σπίτι, δίνουν την ημέρα αυτή στους μικρότερους και ιδιαίτερα στους «φιλιόσους» (βαφτισιμιούς) τους, τη «στρίνα» (από τη λατινική λέξη strenna: δώρο για καλή τύχη, γούρι) τους.

Πρωτοχρονιά 2014, από τη Χαιρετούρα στο Γιαννισαίο

Στο «τραπέζι της Χαιρετούρας» επικρατούν οι πατροπαράδοτοι Ανδριώτικοι μεζέδες, κρασί ή τσίπουρο, αλλά και ξηροί καρποί και γλυκά. Οι οικοδέσποινες έχουν φτιάξει για τις παρέες μεζέδες αποβραδίς, αλλά και το πρωί της Πρωτοχρονιάς, έχουν ανοίξει τη σάλα, τα σερβίτσια λαμποκοπούν, έχουν κάνει τα κουμάντα τους, πώς θα διαχειριστούν δυο παρέες που θα πέσουν μαζί, πώς θα πλύνουν γρήγορα τα σερβίτσια. Συνήθως βοηθά η γιαγιά, η κόρη του σπιτιού ή μια γειτόνισσα. Έχουν επίσης προμηθευτεί κρασί και απολύτως έτοιμες περιμένουν… «τις άντροι» να χαιρετίσουν.

Τα φαγητά είναι ό,τι καλύτερο μπορεί να βγάλει κάθε νοικοκυρά, ανάλογα με τις δυνάμεις της και τα οικονομικά της. Η σπεσιαλιτέ κάθε νοικοκυράς, για την οποία νιώθει περήφανη, είναι το «κεντρικό πιάτο» σε παρουσίαση και ποσότητα πάνω στο γιορτινό τραπέζι. Κάποια έχει το σελινάτο, άλλη το κοκκινιστό καλαμάρι και όποιοι έχουν και κυνηγό στο σπίτι, κερνάνε λαγούς.

Χωριά του ονείρου… Λειβάδια, Κοχύλου και Κόρθι

Τα φαγητά και οι μεζέδες του τραπεζιού του χαιρετισμού στην ευρύτερη περιοχή της Χώρας είναι κρύοι μεζέδες μαγειρεμένοι, όσοι χρειάζονται από την προηγουμένη, όπως κεφτεδάκια, πατατοκεφτέδες, «ζηλαδιά» (πηχτή φτιαγμένη από τα πόδια, τ’ αυτιά και το κεφάλι του χοίρου), γέμιση του λαμπριάτη (το κατ’ εξοχήν ανδριώτικο φαγητό του Πάσχα), ρώσικη σαλάτα, ψάρι μαγιονέζα, σαρδέλες, σκουμπρί, λακέρδα, μπακαλιάρο, συκώτι τηγανητό, τυρί αρμεξιά. Ζεστά πιάτα υπάρχουν σχεδόν πάντοτε, μαγειρεμένα από τα χαράματα, όπως ψητό κατσαρόλας σε φέτες με αρακά και πατάτες, κοκκινιστός κόκορας, πιλάφι, ντολμαδάκια αυγολέμονο. Το μενού είναι πάντα πλουσιότατο. Λιγότερο από δέκα διαφορετικά πιάτα δεν θα βρεις στη Χαιρετούρα σε κανένα τραπέζι..

Το γλυκό που προσφέρουν πάντα οι νοικοκυρές για τη Χαιρετούρα είναι το πατροπαράδοτο Αντριώτικο παστέλι. Το γλύκισμα αυτό προσφέρεται, αν δεν το καταναλώσει επί τόπου ο επισκέπτες στην Χαιρετούρα, να το πάρει στην τσέπη του μαζί του. Επίσης στην Χαιρετούρα σερβίρονταν τα περίφημα Ανδριώτικα αμυγδαλωτά, κουραμπιέδες, σκαλτσούνια κ.ά. Στις Στενιές, με τα πολλά σπίτια, οι άνδρες την Πρωτοχρονιά κουβαλούν μαζί τους και ένα σακούλι για να βάζουν τα αμέτρητα γλυκά που επιβάλλεται να πάρουν σε κάθε σπίτι. Μπορείτε να δείτε μια σχετική φωτογραφία πατώντας εδώ.

Χειμώνας στην Άνδρο. Η Χώρα και τ’ ανταριασμένο πέλαγος

Στις ανδροπαρέες αυτές, όπου υπάρχει δυνατότητα, υπάρχει συνοδεία από τουμπί, τσαμπούνα και βιολί. Το έθιμο αυτό συναντάται έως σήμερα στα χωριά των Αποικίων, των Λειβαδίων, του Γιαννισαίου, του Κορθίου, του Όρμου, στα Φάλλικα και αλλού. Είναι γνωστές, λίγες σχετικά περιπτώσεις γυναικών που έπαιζαν μουσικά όργανα, όπως η περίπτωση της Ευαγγελίας Ζαννάκη – Ρούσσου που έπαιζε βιολί και μαντολίνο. Τα κάλαντα της πρωτοχρονιάς τα έπαιζε με το βιολί της.

Σε πολλά χωριά, αλλ’ ειδικά στις Στενιές που σχεδόν όλοι οι κάτοικοι ήταν ναυτικοί, η προετοιμασία για τη γιορτή ήταν ένα από τα σημαντικότερα καθήκοντα της νοικοκυράς, αν σκεφτεί κανείς ότι τα Στενιώτικα σαλόνια άνοιγαν ελάχιστες (δυο – τρεις) φορές το χρόνο. Ο κάθε ξενιτεμένος περίμενε με αγωνία το γράμμα που θα μάθαινε ποιοι περάσανε από το σπίτι του, τι φάγανε, πόσο ήπιανε και πόσο καλά περάσανε. Μερικά σπιτικά ήταν περιβόητα για τους πλούσιους μεζέδες και τα κρασιά τους, ενώ κάποια πάλι ήταν διαβόητα για τις ξιδιές που παρουσίαζαν για κρασί. Βέβαια οι παρέες τα είχαν σταμπάρει και γνώριζαν από πριν τι θα τιμούσαν και ..τι θ’ απέφευγαν!

Η διάθεση του κόσμου στη Χαιρετούρα είναι ιδιαίτερα χαρούμενη, οι κουβέντες διανθίζονται με αστεία και από ένα σημείο και μετά το κρασί «ανοίγει τα στόματα» στις παρέες και ακούς και τραγούδια. Παλαιότερα συνηθίζονταν εκτός από τους παραδοσιακούς νησιώτικους σκοπούς, και επτανησιακές καντάδες ή επιτυχίες της εποχής, που είχαν ακουστεί από τα λίγα ραδιόφωνα που υπήρχαν στην Άνδρο.

Οι νεαροί σε κάποιο χωριό για να σπάσουν πλάκα, από το στρωμένο τραπέζι έπαιρναν όλοι το ίδιο πράγμα, π.χ. κεφτέδες, μέχρι που τους εξαφάνιζαν. Όταν ερχόταν η επόμενη παρέα που περίμεναν αυτούς να βγούνε, τους λέγανε «Κάντε παρατήρηση – κεφτέδες δεν έχετε. Δεν πειράζει θα πιούμε μόνο κρασί …!». Καταλαβαίνετε τη σύγχυση της οικοδέσποινας!

Στα σπίτια που ήταν κοντά στην εκκλησία υπήρχε μια αυτοσυγκράτηση στην κατανάλωση του κρασιού και τα πράγματα κυλούσαν ήρεμα. Μακρύτερα από την εκκλησία όμως επικρατούσε μεγαλύτερο κέφι. Μέχρις ενός σημείου δηλαδή, γιατί μετά οι περισσότεροι έχοντας καταναλώσει και πάνω από 50 ποτήρια κρασί ..είχαν ξεραθεί. Στα σπίτια στις παρυφές του χωριού κανείς δεν άγγιζε το κρασί και το φαγητό προς απογοήτευση των νοικοκυρών, οι οποίες έβλεπαν τα φαγητά τους να «στέκουν». Όλοι ζητούσαν καφέδες!

Σε όλες τις συνάξεις αυτές, αλλά και στα πανηγύρια, όταν έφθαναν σε κατάσταση ευφορίας κατά τις πρωινές συνήθως ώρες, λόγω του κρασιού που είχε ρεύσει εν τω μεταξύ άφθονο, τις συνέπειες πλήρωνε το κοτέτσι κάποιου από τους συμμετέχοντες ή κάποιου ατυχούς γείτονα όπου έσφαζαν έναν πετεινό, ακολούθως τον καθάριζαν οι γυναίκες και εν συνεχεία έπιναν το ζουμί του (κοκορόζουμο), με άφθονο λεμόνι ως καταπραϋντικό της μέθης και των διαταραχών του στομάχου..

Η επόμενη μέρα, μετά από ένα γλέντι Χαιρετούρας, είναι κάπως νωχελική.. Οι σάλες πρέπει να αεριστούν, τα παράθυρα και οι πόρτες «πενταπόλη» (ολάνοικτα) να μείνουν για ώρες. Οι νοικοκυρές έχουν πολλές δουλειές, δεν έχουν όμως πια τις «φούργιες» (βιασύνη) της προετοιμασίας. Οι καφέδες μπαίνουν στα μπρίκια και πίνονται από τα καφόμπρικα (οι λάτρεις του καφέ) ο ένας πάνω στον άλλο. Το ξενύχτι και το πιοτί θέλουν πολλούς καφέδες την επομένη.. Θέλουν και καλό «ξενέρωμα», με την κατανάλωση ζεστής σούπας, άφθονου νερού και καλό ύπνο!

Τα όμορφα Λάμυρα και η παραδεισένια Λαρδιά…

Η Ανδριώτικη «Χαιρετούρα» είναι ένα από τα δημοφιλέστερα πατροπαράδοτα έθιμα του νησιού, μέσα από το οποίο επικρατεί το κέφι, το γλέντι και η «φασαριόζικη» διάθεση στις γειτονιές της Άνδρου στην υποδοχή του νέου Χρόνου! Αυτό άλλωστε επιβάλλει το έθιμο, με κρότο και φασαρία να κυλήσει η πρώτη μέρα της νέας χρονιάς, για να ‘ναι έτσι ολόκληρο το έτος γεμάτο ευτυχία, ευλογία και χαρά! Όλο αυτό λοιπόν το θραβαλικό (βαβούρα) δίνει ζωή την πρώτη του χρόνου στα χωριά της Άνδρου και μέσα από το τραγούδι και την ευθυμία μας φέρνει από τον παλιό χρόνο στην επόμενη μέρα, εκεί όπου η καθημερινότητα διαλύει τις χαρές, τα γέλια και κάνει τα γλέντια μια γλυκιάν ανάμνηση..

Περιστερώνας στις Μαίνητες

Ευχαριστούμε θερμά τις Ανδριώτισσες και τους Ανδριώτες, μικρούς και μεγάλους, που κρατούν ζωντανό αυτό το όμορφο και ξεχωριστό έθιμο του τόπου τους! Ευχόμαστε, σε όσους μετέχουν στις Χαιρετούρες, να είναι υγιείς, τυχεροί αυτοί και οι οικογένειές τους καθ’ όλο το έτος!

Καλή Χρονιά με χαρά και υγεία σε όλους! Κι αν βρεθείτε Πρωτοχρονιά στην Άνδρο, μην λησμονήσετε να μπείτε και εσείς σε μια παρέα, να «χαιρετίσετε», να γλεντίσετε, να φάτε και να πιείτε και να ευχηθείτε, κοντά στους γλεντζέδες του νησιού, την πρώτη μέρα του καινούργιου χρόνου!

Καλή και ευλογημένη Χρονιά!
Και του χρόνου Χαιρετούρα!