Συμβολισμοί και παραδόσεις για το κρητικό κεφαλομάντηλο

Toni Schneiders, Σφακιανός (1958)

Στην εποχή του Μεσοπολέμου, οι Κρητικοί, αντί για το σημερινό «σαρίκι», όπως αποκαλείται το γνωστό πλεκτό Κρητικό κεφαλομάντηλο, φορούσαν το σπαστό κόκκινο φέσι με τη μακριά φούντα το οποίο καμία απολύτως σχέση δεν είχε με το φέσι των Τούρκων. Γύρω όμως από το σπαστό κόκκινο φεσάκι, που φορούσαν τότε οι Κρητικοί, τύλιγαν ένα μεγάλο μαντίλι, το σημερινό σαρίκι. «Σαρίκι» είναι λέξη τουρκικής προέλευσης. Πριν λάβει αυτή την ονομασία, στην Κρητική διάλεκτο το αποκαλούσαν «πέτσα».

Ο καπετάν Νικόλας Μάντακας με παλαιό, σπαστό φέσι και φούντα

Ένα είδος πέτσας λοιπόν φορούσαν στο κεφάλι τους οι Κρητικοί ήδη από τα τέλη του 15ου αιώνα, το οποίο τύλιγαν και άφηναν τις άκρες του να πέφτουν με χάρη στο πλάι, στους κροτάφους. Υπάρχουν και καταγραφές ενός ακόμη τρόπου που οι Κρητικοί έβαζαν το σαρίκι ή την πέτσα: ριχτό στους ώμους, ώστε να δημιουργούνται δύο άκρες που κατέληγαν στο στήθος. Την εποχή εκείνη, δόθηκαν και άλλες ονομασίες στο σαρίκι, όπως «τζεβρές» ή «λαχούρι» όταν είχε χρωματισμούς.

Κρητικός με σαρίκι στο Φρε Αποκορώνου

Η αρχική εκδοχή για τα κρόσσια στο σχήμα των δακρύων του Κρητικού κεφαλομάντηλου ανάγεται στα χρόνια που ακολούθησαν την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς, καθώς θεωρείται ότι συμβολίζουν τον θρήνο για το πάρσιμο της Πόλης που μετέφεραν στον ελλαδικό χώρο οι τελευταίοι υπερασπιστές της.

Σύμφωνα με τον θρύλο, όταν κινδύνευε η Πόλη ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος έστειλε κήρυκες σε όλες τις επαρχίες και ζήτησε εθελοντές να πολεμήσουν. Απ’ όλη την επικράτεια όμως μονάχα οι Κρητικοί έστειλαν πέντε καράβια με αρχηγό τους τον Μανούσο Καλλικράτη από τον Καλλικράτη Σφακίων. Εθελοντές προσφέρθηκαν πολλοί αλλά δεν υπήρχε χρόνος να βρεθούν πλοία για όλους. Αν είχε χρόνο ο Παλαιολόγος και, αντί για πέντε, έστελναν είκοσι πλοία, στη ναυμαχία που ακολούθησε θα έσπαζε ο ναυτικός αποκλεισμός με απρόβλεπτες εξελίξεις… Έτσι ξεκίνησαν, όσοι χώρεσαν, στα πέντε Κρητικά πλοία με Καπετάνιους ο νεώτερος 75 ετών! Η ηλικία όμως δεν ήταν εμπόδιο στον αγώνα και στη θυσία.

Αυτοί οι, ανίκητοι από τον χρόνο, Ομηρικοί ημίθεοι ήρωες πολεμούσαν σώμα με σώμα και μόνο με τη δύναμη της πίστης και της ψυχής. Και νικούσαν! Διέσχισαν λοιπόν το Αιγαίο αλλά περικυκλώθηκαν από τον Τουρκικό στόλο έξω από την Πόλη. Ο ναύαρχος ζήτησε παράδοση. Αντί απαντήσεως δύο τοξότες Σφακιανοί (φημισμένοι ήδη από τα χρόνια του Ομήρου και του Μεγ. Αλεξάνδρου, σκότωσαν ο ένας τον διερμηνέα και ο άλλος κάρφωσε το βέλος στο μάτι του Ναυάρχου. Έγινε μεγάλη αναταραχή… Ο Οθωμανός ναύαρχος αλλόφρων από το κακό και τους φρικτούς πόνους ούρλιαζε «τους θέλω ζωντανούς!».

Η μάχη κράτησε όλη μέρα. Οι Οθωμανοί λύσσαξαν. Ολόκληρος στόλος, πάνω από 80 πλοία, να ρεζιλευτούν από πέντε ασπρομάλληδες Καπεταναίους; Τα μεσάνυχτα, εκμεταλλευόμενοι το σκοτάδι, βάζοντας μπροστά ένα τουρκικό πλοίο που κατέλαβαν με ρεσάλτο, οι Κρητικοί πολεμιστές έσπασαν το μπλόκο και μπήκαν στην Πόλη! Εκτός το μάτι έχασε και το κεφάλι του ο Ναύαρχος! Το ηθικό των πολιορκημένων κορυφώθηκε. Ο τελευταίος Αυτοκράτορας, δακρυσμένος, τους εμπιστεύθηκε τον σημαντικότερο Πύργο. Όταν τελικά η Βασιλεύουσα έπεσε τους ζήτησαν να παραδοθούν. Αυτοί απάντησαν: «Θα πολεμήσουμε μέχρι να σκοτωθεί και ο τελευταίος!». Ήταν τόση η ανδρεία τους, ώστε ο Πορθητής προς παραδειγματισμό όλων τους τίμησε! Δεν παραδόθηκαν και τελικά αποχώρησαν συντεταγμένοι με προστασία, εν μέσω χαλασμού, με τα όπλα, τους τραυματίες και το καράβι τους! Ήταν οι τελευταίοι υπερασπιστές της Πόλης πριν την καλύψει το σκοτάδι των αιώνων της μαύρης σκλαβιάς… Οι μόνοι που γλίτωσαν…

Στον δρόμο της επιστροφής, περνώντας από το Άγιον Όρος, άφησαν στη Μονή Βατοπεδίου τους τραυματίες τους να τους φροντίσουν οι μοναχοί. Ο τραυματίας «Γραμματικός» εκάρη μοναχός και έγραψε το Χρονικό που φυλάσσεται στο Βατοπέδι με τίτλο: «Οι τελευταίοι υπερασπιστές της Πόλης». Έτσι διασώθηκε αυτή η ιστορική μαρτυρία. Απ’ όπου περνούσαν διηγούνταν όσα είχαν συμβεί και, έτσι, διαδόθηκε ο θρήνος της Άλωσης σε όλη τη χώρα. Έκτοτε, σε ανάμνηση όσων έζησαν υπερασπιζόμενοι τα τείχη της Βασιλεύουσας, αλλά και του τρομακτικού μαντάτου που έμελε σ’ εκείνους να μεταφέρουν για το πάρσιμο της Πόλης, οι Κρητικοί σε ένδειξη πένθους φόρεσαν για πάντα μαύρο μαντήλι με τα κρόσσια να συμβολίζουν τα δάκρυα για την άλωση της Πόλης.

Ο Αντώνης Μαρτσάκης, ο Νίκος Ξυλούρης και ο Κώστας Μουντάκης
Τρεις σπουδαίοι Κρητικοί καλλιτέχνες που ανέδειξαν το σαρίκι στις εμφανίσεις τους

Σήμερα πλέον το «σαρίκι», το παραδοσιακό πλεκτό Κρητικό κεφαλομάντηλο, συμβολίζει τη μακρά περίοδο της κατοχής της Κρήτης από τον τουρκικό ζυγό καθώς επίσης και το ολοκαύτωμα της μονής Αρκαδίου. Τρεις κύριους συμβολισμούς εκφράζει το Κρητικό σαρίκι: το μαύρο χρώμα για το πένθος για κείνους που χάθηκαν πολεμώντας για τη λευτεριά της Κρήτης, τα ανοικτά σημεία στην πλέξη για τα αναρίθμητα σκάγια που χρησιμοποιήθηκαν στους πολέμους και στις Κρητικές επαναστάσεις και τα κρόσσια που συμβολίζουν τα δάκρυα του Κρητικού λαού που έχουν χυθεί μες στους αιώνες για τη σκλαβωμένη πατρίδα του, για τα ανείπωτα μαρτύρια που έζησε η Κρήτη κάτω από την Οθωμανική κατάκτηση και για την πολυπόθητη λευτεριά, για την οποία οι Κρητικοί έδωσαν αγώνες απαράμιλλου ηρωισμού σε ολόκληρη την ιστορία τους.

Στην εποχή μας έχουν επικρατήσει δύο χρωματισμοί για το Κρητικό σαρίκι: το μαύρο και το λευκό. Το λευκό σαρίκι είναι το γιορτινό, της χαράς και είθισται και φοριέται σε χαρμόσυνες περιστάσεις όπως σε γάμους, βαφτίσεις και κάθε λογής ανάλογη κοινωνική εκδήλωση. Αντίθετα το μαύρο σαρίκι έχει, όπως είδαμε, το χρώμα της λεβεντιάς και της περηφάνιας, αλλά και του πένθους στη ζωή κάθε Κρητικού που επιβάλλει η ιστορική μνήμη της θυσίας και των αγώνων για τη λευτεριά.