Η «Βραχοπαναγίτσα» βρίσκεται 500 μ. κάτω και βόρεια του φράγκικου κάστρου Μίλα στη Μεσσηνία, σκαρφαλωμένη στην αριστερή όχθη του ποταμού Ξάστερου (Λευκασία) μέσα σε ένα θαυμάσιο τοπίο από πλούσια βλάστηση με πανύψηλα πλατάνια, ιτιές και κυπαρίσσια, λίμνες και νερόμυλους. Λένε πως η βραχώδης από πωρί όχθη του ποταμού, με περίεργα σχέδια και σταλακτίτες, σχηματίστηκε, χιλιάδες τώρα χρόνια, από τα άφθονα νερά της «Ξερόβρυσης». Στον βράχο αυτό έχει σχηματισθεί μια μικρή φυσική σπηλιά με σταλακτίτες, οι περισσότεροι από τους οποίους έχουν καταστραφεί.
Το εσωτερικό του ναού είναι 4 4 μ. και με 3 μ. ύψος. Πάνω από την Αγία Τράπεζα στην ανατολική πλευρά της σπηλιάς, υπάρχει τριγωνική κόγχη 1,50 x 1 μ. της οποίας οι πλευρές έχουν λειανθεί και ιστορηθεί με βυζαντινές αγιογραφίες, αλλά δεν διακρίνονται μορφές, καθώς τις κατέστρεψε η «εξωραϊστική» μανία χριστιανών με ασβέστη. Σώζεται καλά μόνο το ένα από τα δύο ειλητάρια των αγιογραφιών, ενώ το άλλο, όταν καθαριστούν τα ασβέστια, μπορεί να αναγνωσθεί.
Η σπηλίτσα βρίσκεται σε ύψος 8-10 μ. από τη βάση του βράχου. Τα παλιότερα χρόνια η ανάβαση στον μικρό ναό γινόταν από μία σκάλα που έγινε, τελευταία, τσιμεντένια. Στη βάση του βράχου και ακριβώς κάτω από το ιερό, αναβλύζει πηγή με άφθονο, δροσερό ιαματικό αγίασμα, που θεραπεύει τις αρρώστιες και φέρνει ευλογία σε όσους με πίστη προσέρχονται να προσκυνήσουν και να το πάρουν μαζί τους. Στις άκρες και πάνω από τον βράχο φυτρώνουν «νυχάκια» που μαζεύονται από τις κοπέλες και τοποθετούνται στο «γιούκο» των προικιών τους, για να ευωδιάζουν και να τα προστατεύουν από τον σκόρο.
Τίποτε δεν είναι γνωστό από το παρελθόν του ναΐσκου. Θα ήταν παράτολμο να υποθέσει κανείς πως η μικρή αυτή σπηλιά είχε χρησιμοποιηθεί ως λατρευτικός χώρος από τους αρχαίους Μεσσήνιους. Αν και δικαιολογείται μια τέτοια υπόθεση, δεδομένου ότι βρίσκεται ανάμεσα σε αρχαίους οικισμούς, όπως της Στενυκλάρου, του προϊστορικού κάστρου της «Ξερόβρυσης», του προϊστορικού θολωτού τάφου κοντά στο φυλάκιο του ΟΣΕ (που κατά την παράδοση, ανήκει στον γιο του βασιλιά της γειτονικής ακροπόλεως της Μάλθης, που πνίγηκε στα νερά του Λευκασία), της τοποθεσίας «Λούργια», όνομα που θυμίζει την αρχαία Όλουρα ή Όλουρι (της οποίας η τοποθεσία παραμένει ακόμα αίνιγμα για τους αρχαιολόγους) και της τοποθεσίας «Λάκκα – Θέλια», που είναι γεμάτη με αρχαία ευρήματα. Εν τούτοις, κανένα αρχαίο τεκμήριο δεν έχει βρεθεί στον χώρο της, ώστε να δικαιολογεί αυτή την υπόθεση.
Υποστηρίζεται και η άποψη πως η σπηλιά – ναΐσκος χρησιμοποιήθηκε κατά την εποχή των διωγμών από τους πρώτους χριστιανούς. Αλλά και αυτή η άποψη είναι αμάρτυρη. Γεγονός είναι ότι η μικρή σπηλιά μετετράπη σε ναό κατά τους βυζαντινούς χρόνους, δεδομένου ότι υπάρχουν βυζαντινές αγιογραφίες στην κόγχη του ιερού της. Εκείνο όμως που δεν μπορεί να προσδιοριστεί είναι η επακριβής χρονολόγησή της. Πιθανόν να έγινε κατά την περίοδο της εικονομαχίας (370 μ.Χ.) από εικονολάτρες ασκητές μοναχούς, λαμβάνοντας υπόψη ότι η θέση της δικαιολογεί αυτή την άποψη.
Κατά τους χρόνους της τουρκοκρατίας η σπηλιά χρησίμευε και ως κρυφό σχολειό, κατά μαρτυρία του παπα-Θόδωρου Λούτζη που χειροτονήθηκε παπάς στον Μίλα, κατά την επανάσταση του 1821, από τον Ανδρούσης Ιωσήφ. Επίσης η παράδοση σώζει το όνομα του Νικοδήμου, ενός καλογέρου που μόναζε στην Βραχο-Παναΐτσα και στον άγιο Νικόλα στο «Κολί», και του οποίου ο τάφος σώζεται μέχρι σήμερα εκεί, δίπλα από το αλώνι του Μ. Φράγκου.
Η εκκλησία τιμάται στην ανάμνηση του γενεθλίου της Θεοτόκου, που εορτάζεται πανηγυρικά στις 8 Σεπτεμβρίου κάθε χρόνου. Στα παλιά τα χρόνια την ημέρα αυτή γινόταν και η πανήγυρις. Ακόμα και σήμερα, κατά πάγιο έθιμο, γίνεται λειτουργία κατά την εορτή αυτή, ενώ η πανήγυρις έχει μετατεθεί στην εορτή της Ζωοδόχου Πηγής. Λένε, πως αιτία της μετάθεσης του πανηγυριού, είναι η σύμπτωσή του με το πανηγύρι στον Μελιγαλά.
Σήμερα, στο πανηγύρι που γίνεται στην εορτή της Ζωοδόχου Πηγής, συμμετέχουν εκατοντάδες προσκυνητές από τα γύρω χωριά, που παρακολουθούν τη θεία λειτουργία έξω και κατά μήκος του στενού μονοπατιού που οδηγεί στην εκκλησία, σχηματίζοντας έτσι μια μεγάλη ουρά, κάτω από τον ίσκιο ιτιών, κουτσουπιών και πλατανιών. Η λαϊκή πίστη διατηρεί με πολλή ευλάβεια τα θαύματα της «Παναγίτσας του Βράχου». Έτσι, κατά τη θεία λειτουργία που ο παπάς εκφωνεί: «Πρόσχωμεν, τα Άγια τοις Αγίοις», λέγεται πως από την κόγχη του ιερού στάζουνν τρεις σταγόνες νερό, που οι «γνοιασμένοι» προσέχουν και τις πιάνουν με ένα ποτήρι. Με αυτές τις σταγόνες αλείφουν τα μάτια τους και βρίσκουν το φως τους όσοι στερούνται της οράσεως ή το μέρος του σώματος που πάσχει και ξαναβρίσκει την υγεία του.
Έτσι, η Βραχο-Παναΐτσα στον Μίλα κατέστη ένα από τα πιο γνωστά σεβάσματα της λατρείας του Μεσσηνιακού λαού.
kimintenia 