27 Απριλίου 1941: Τα Γερμανικά στρατεύματα στην Αθήνα

27 Απριλίου 202131 Μαΐου 2021kimintenia

Στις 27 Απριλίου του 1941 τα γερμανικά στρατεύματα εισέρχονται στην Αθήνα, σηματοδοτώντας την έναρξη της περιόδου της Κατοχής. Τις επόμενες ημέρες, η προέλαση των Γερμανών προς τον νότο υπήρξε ραγδαία, με την κατάρρευση του μετώπου της Αλβανίας. Έως τις 30 Απριλίου είχε καταληφθεί ολόκληρη η ηπειρωτική Ελλάδα.

Η αρχική έγχρωμη φωτογραφία τραβήχτηκε στις 3 Μαΐου 1941
στην Αθήνα. Άνδρες της Βέρμαχτ μετά την κατάληψη της πρωτεύουσας,
παρελαύνουν μαζί με ιταλούς στρατιώτες μπροστά στον στρατηγό
Wilhelm List, στο μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη. Τον γερμανό
στρατάρχη πλαισιώνουν ο στρατηγός Κουρτ Στούντεντ (μετέπειτα
επικεφαλής στη Μάχη της Κρήτης) και ο αντιστράτηγος (μετά στρατάρχης)
Φέρντιναντ Σέρνερ

Μια εβδομάδα μετά από την έναρξη του Ελληνογερμανικού πολέμου στις 11 Απριλίου του 1941, το μέτωπο στη βόρεια Ελλάδα κατέρρευσε. Στην ανατολική Μακεδονία οι ελληνικές μονάδες αμύνθηκαν επιτυχώς στα οχυρά, αλλά η Βέρμαχτ «έσπασε» την Γιουγκοσλαβική άμυνα και εισέβαλε στη δυτική Μακεδονία και κατέλαβε τη Θεσσαλονίκη, που συνθηκολόγησε στις 9 Απριλίου. Επόμενος στόχος των εισβολέων ήταν η Αθήνα. Το Βρετανικό Εκστρατευτικό Σώμα (ΒΕΣ) ξεκίνησε υποχώρηση προς τον νότο. Στο στενό πέρασμα των Θερμοπυλών δόθηκε μια απεγνωσμένη αντίσταση, η οποία δεν κατάφερε να σταματήσει τη γερμανική προέλαση.

Η ελληνική πρωτεύουσα βίωνε τις δικές της στιγμές αγωνίας, αναμένοντας το αναπόφευκτο. Οι μαρτυρίες «Ζήσαμε τη Μεγάλη Εβδομάδα με κατήφεια. Μαθαίναμε από τις εφημερίδες την κάθοδο των Γερμανών. Στρυμόνας, Θερμοπύλες και τώρα εμείς». Ο Ιωάννης Αντωνακέας ανακάλεσε στη μνήμη του τις ημέρες που η πρωτεύουσα ζούσε «περιμένοντας τους βαρβάρους». Στις 25 Απριλίου οι κεντρικοί δρόμοι της Αθήνας είχαν γεμίσει από ατέλειωτες φάλαγγες βρετανικών οχημάτων με ταλαιπωρημένους στρατιώτες που έπαιρναν αργά τον δρόμο προς την Κόρινθο κάτω από μια «βροχή» λουλουδιών, τις επευφημίες των Αθηναίων, ευχές εκατέρωθεν για «καλή αντάμωση» και… υποσχέσεις από την πλευρά των Βρετανών.

Ο στρατάρχης Βίλχελμ Ζίγκμουντ Βάλτερ Λιστ έξω από το ξενοδοχείο
«Μεγάλη Βρετανία», τον Μάιο του 1941. Ο Λιστ ήταν το «τιμώμενο
πρόσωπο» της παρέλασης στην Αθήνα. Ο Χίτλερ τον διόρισε Ανώτατο
Διοικητή Νοτιοανατολικής Ευρώπης με έδρα την Αθήνα. Η ανιψιά του
ήταν νυμφευμένη με τον κατοπινό κατοχικό πρωθυπουργό Κωνσταντίνο
Λογοθετόπουλο. Φωτογραφία του γερμανού Franz Peter Weixler,
που κάλυψε τη βαλκανική εκστρατεία

Ο Μανώλης Γλέζος θυμάται: «Βλέπαμε τους Εγγλέζους να φεύγουν. Μας έλεγαν «Mια μάχη ήταν, τη χάσαμε, αλλά εσείς πρέπει να συνεχίσετε και θα σας δώσουμε την Κύπρο. Αυτό έλεγαν στους στρατιώτες τους να μας λένε συνεχώς». Εν τω μεταξύ, στην πρωτεύουσα συνέρρεαν Έλληνες στρατιώτες, καταγόμενοι από τα νησιά και τη νότιο Ελλάδα, αναζητώντας εναγωνίως ένα μέσο επιστροφής στις ιδιαίτερες πατρίδες τους.

Ο Θανάσης Αναννίδης ανακαλεί στη μνήμη του αυτή την εικόνα: «Οι Έλληνες στρατιώτες μαζεύονταν στα καφενεία και προσπαθούσαν να βρουν ένα τρόπο να πάνε στα χωριά τους. Ήταν βρώμικοι, ελεεινοί και πεινασμένοι. Όλη η Αθήνα είχε γεμίσει. Ακόμη βλέπω στα μάτια μου τον πανικό των ανθρώπων αυτών και κυρίως των Κρητικών. Οι τελευταίοι φοβούνταν ότι, εξαιτίας της δράσης τους στο μέτωπο της Αλβανίας, οι Ιταλοί θα τους συλλάμβαναν όλους». Μετά την εγκατάλειψη της γραμμής άμυνας των Θερμοπυλών από τα στρατεύματα του ΒΕΣ, οι γερμανικές μηχανοκίνητες δυνάμεις πλησίαζαν στην Αττική. Επικεφαλής της προέλασής τους ήταν ένα τάγμα αναγνώρισης με μοτοσικλετιστές και τεθωρακισμένα οχήματα της 2ης Τεθωρακισμένης Μεραρχίας. Λίγο μετά τα μεσάνυκτα της 26/27ης Απριλίου, κατά μήκος της οδού Σταδίου, περνούσαν τα τελευταία οχήματα των βρετανικών οπισθοφυλακών.

Αθήνα, 1941, η σβάστικα και η ελληνική σημαία στην Ακρόπολη.
Οι Ιταλοί απαίτησαν και τη δική τους…

Ο Ανδρέας Σταματόπουλος ήταν αυτόπτης μάρτυρας: «Έτυχε να βρίσκομαι στην Αθήνα με την οικογένειά μου, όταν οι Γερμανοί μπήκαν στην πόλη. Μέναμε στο ξενοδοχείο City Palace της οδού Σταδίου. Η νύκτα της 26/27 Απριλίου ήταν ένας αληθινός εφιάλτης, καθώς όλοι μας γνωρίζαμε ότι τα γερμανικά στρατεύματα είχαν φθάσει στα προάστια της πρωτεύουσας… Όταν ξημέρωσε, γύρω στις οκτώ, ένας θόρυβος μηχανής ακούστηκε από τον δρόμο μπροστά από το ξενοδοχείο. Μια γκρίζα στρατιωτική μοτοσικλέτα που έφερε διπλωμένη πίσω από το κάθισμα του οδηγού μια κόκκινη σημαία με εμφανή τη μαύρη σβάστικα, πέρασε με ταχύτητα από την περιοχή της πλατείας Ομονοίας προς το Σύνταγμα. Ξαφνικά όλοι αισθανθήκαμε έναν κόμπο να πνίγει τον λαιμό μας. Είχαμε πλέον κατοχή! …».

Η ελληνική σημαία υποστέλλεται στην Ακρόπολη. Φωτογραφία
του γερμανού Franz Peter Weixler, που κάλυψε τη βαλκανική εκστρατεία

Ο Μπενίτο Μουσολίνι που είχε ηττηθεί κατά κράτος από τους Έλληνες, εξοργίστηκε όταν έμαθε πως ο ελληνικός στρατός είχε συνθηκολογήσει αποκλειστικά στους Γερμανούς και απαίτησε την παράδοση των Ελλήνων και στις ιταλικές ένοπλες δυνάμεις. Ο Χίτλερ, ο οποίος χρειαζόταν τη σύμπραξη των Ιταλών για την εισβολή στη Σοβιετική Ένωση, αναγκάστηκε να ενδώσει στις απαιτήσεις του Ντούτσε. Έτσι η συνθηκολόγηση υπογράφηκε εκ νέου και τελεσίδικα ενώπιον του Ιταλού στρατηγού Φερράρο, παρουσία του Στρατηγού Άλφρεντ Γιοντλ. Πράγματι στις 08.00 της Κυριακής, 27 Απριλίου 1941, μοτοσικλετιστές και τεθωρακισμένα οχήματα της 2ης Τεθωρακισμένης Μεραρχίας με επικεφαλής τον ανθυπολοχαγό Φριτς Ντίρφλιγκ, εισήλθαν από τα βόρεια προάστια στην Αθήνα.

Ο Νίκος Τσέρτος αντίκρισε τους πρώτους στην πλατεία Αμερικής: «Οδηγούσαν μοτοσικλέτες ΒΜW με το καλάθι και το πολυβόλο. Ακολουθούσαν ελαφρά τεθωρακισμένα, τα οποία είχαν στο καπώ στερεωμένη τη γερμανική σημαία για αναγνώριση».

Οι πρώτες γερμανικές μονάδες διασχίζουν τη Λεωφόρο
Βασιλίσσης Σοφίας. Η μεγάλη νύχτα της κατοχής μόλις αρχίζει..

Ο καιρός ήταν μουντός, ανάλογος με τη διάθεση των Αθηναίων: «Έτυχε να είναι ημέρα συννεφιασμένη, ημέρα θλιβερή», θυμάται ο Ιωάννης Αντωνακέας. «Ο κόσμος κλείστηκε στα σπίτια του, έχοντας κλειστά ακόμη και τα παράθυρα. Η Αθήνα ήταν μια έρημη πόλη και όχι βέβαια από φόβο, αλλά σαν ένδειξη διαμαρτυρίας και περιφρόνησης. Εγώ έχοντας την περιέργεια της ηλικίας μου (ήμουν μόλις 13 ετών) παρακολουθούσα τα συμβαίνοντα από τις γρίλιες. Κάποια στιγμή ακούστηκε θόρυβος. Γερμανική μηχανοκίνητη φάλαγγα κατηφόριζε την Ακαδημίας και μπήκε στην πλατεία Κάνιγγος, που τότε είχε κυκλική κυκλοφορία. Έκανε στάση στην πλατεία… Οι Γερμανοί στρατιώτες ορμούσαν στις γύρω νεραντζιές, έκοβαν νεράντζια και τα έτρωγαν! Ποιος ξέρει γιατί έγινε αυτό, ίσως να τα πέρασαν για πορτοκάλια …» (Ιάκωβος Βαγιάκης).

Αθήνα, 1941, αναμνηστική φωτογραφία Γερμανών
στρατιωτών μπροστά τον Παρθενώνα

Η πλειοψηφία των κατοίκων της πόλης, συνέχισε να παραμένει κλεισμένη στα σπίτια. Η Ελένη Φραγκιά, τομεάρχης της ΕΟΝ, θυμάται: «Η εντολή από την κεντρική διοίκηση της ΕΟΝ ήταν να τους δεχθούμε με τη σιωπή μας και να κλειστούμε στα σπίτια μας… Η Αθήνα ήταν νεκρή πόλη, δεν υπήρχε παράθυρο ανοικτό, άνθρωπος στο δρόμο. Τα παραθυρόφυλλα ήταν κλειστά. Ακούσαμε μέσα από τα παράθυρα τη μπότα, το τανκ και τη μοτοσικλέτα του κατακτητή». Ο Βασίλης Κουρουπός άκουγε τον ίδιο θόρυβο, κλεισμένος στο σπίτι του, στου Ψυρρή: «Ακούγαμε τους Γερμανούς να κατεβαίνουν την Ερμού. Κλαίγαμε με κλειστά τα παράθυρα και τις πόρτες». Ο αείμνηστος πολιτικός Λεωνίδας Κύρκος, στην τελευταία συνέντευξή του με τον συγγραφέα, περιγράφει το πρώτο άκουσμα των κατακτητών: «Κλειδωμένοι στα σπίτια, πίσω από τα παράθυρα ακούσαμε την μπότα των Γερμανών να χτυπά στον δρόμο. Αυτή ήταν η πρώτη ανάμνηση της κατοχής».

Ωστόσο, γερμανόφιλοι (όψιμοι ή μη), καθώς και μέλη της γερμανικής παροικίας, έσπευσαν να προϋπαντήσουν τους πρώτους Γερμανούς στρατιώτες. O νεαρός τότε Νικόλαος Παυλιόγλου αντίκρισε μια τέτοια σκηνή στην οδό Πανεπιστημίου: «Οι δρόμοι ήταν σχεδόν άδειοι, με ελάχιστο κόσμο. Υπήρχαν κάποιοι ελάχιστοι που χειροκροτούσαν, αλλά αυτοί ήταν γερμανικής καταγωγής». Ο Νίκος Τσέρτος θυμάται μια σχεδόν άδεια οδό Πατησίων να «υποδέχεται» τους εισβολείς: «Στην Πατησίων έφθασαν από την Τατοΐου. Ούτε κόσμος υπήρχε, ούτε χειροκροτήματα, ούτε τίποτα, εν αντιθέσει με το Παρίσι».

Ναζί κατακτητές πίνουν τον καφέ τους στου Ζόναρς στην οδό Πανεπιστημίου

Το Αρχείο της ΕΡΤ παρουσιάζει ένα φιλμ – ντοκιμαντέρ για τις ναζιστικές φυλακές, που λειτούργησαν επί της οδού Κοραή στην Αθήνα, στον «Χώρο Ιστορικής Μνήμης 1941-1944», όπως ονομάζεται σήμερα:

«ΜΟΝΟ ΜΥΡΙΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑΣΕΜΙ»

Ημίωρη ταινία – ντοκιμαντέρ σε σκηνοθεσία του Γιάννη Οικονομίδη, με θέμα τα κρατητήρια της γερμανικής Komandatur (Διοικητήριο) την περίοδο της Κατοχής στο κέντρο της Αθήνας, και έμφαση στο ανθρώπινο δράμα της κράτησης και της εξαθλίωσης. Στον άγνωστο χώρο σε πολλούς του κτηρίου της Εθνικής Ασφαλιστικής που επιτάχθηκε από τους Γερμανούς το 1941, έξι μέτρα κάτω από την επιφάνεια του εδάφους, η ιστορία παραμένει «ζωντανή». Με βασικό αφηγηματικό άξονα τα προσωπικά χαράγματα των κρατουμένων στους τοίχους, ο φακός περιδιαβαίνει τα υπόγεια του μεγάρου της οδού Κοραή ανασύροντας μνήμες από τα βάσανα των θυμάτων της ναζιστικής κατοχής.

Στους τοίχους των θαλάμων παρακολουθεί κανείς τις πρόχειρα χαραγμένες επιγραφές των κρατουμένων: ονόματα, ημερομηνίες, μηνύματα, σκίτσα με πορτραίτα, νότες, καράβια κ.ά. Ταυτόχρονα, η ταινία αναζητεί τον ελάχιστο απόηχο της θυσίας τους στη σύγχρονη Αθήνα, αποτυπώνοντας πλάνα της πόλης της δεκαετίας του ’90, καθώς και το ίδιο πολυσύχναστο πέρασμα, την Πλατεία Κοραή, που καθημερινά διασχίζουν οι πολίτες με βιαστικό βηματισμό σαν να μη γνωρίζουν το κομμάτι ιστορίας που έχει εκεί διατηρηθεί.

Το κείμενο έγραψε ο ποιητής Μιχάλης Γκανάς. Προβάλλονται κινηματογραφικά πλάνα αρχείου και φωτογραφικό υλικό από την περίοδο της γερμανικής Κατοχής στην Αθήνα, καθώς και αποσπάσματα από τις ταινίες «Ψηλά τα χέρια Χίτλερ», «Ο Θρίαμβος της Θέλησης», «Ο Καιρός του Γκέτο». Το ντοκιμαντέρ, που δανείστηκε για τίτλο του τη φράση: «Μόνο μυρίζοντας γιασεμί», χαραγμένη σε κάποιο τοίχο της φυλακής, διακρίθηκε το 1994, στο Φεστιβάλ Ταινιών Μικρού Μήκους της Δράμας. Έτος παραγωγής: 1994.