Ο Θεόδωρος Μετοχίτης προσφέρει την Μονή της Χώρας στο Χριστό (Κωνσταντινούπολη, Μονή της Χώρας, ψηφιδωτό 14ου αι.)
Η Τουρκία, συνεχίζοντας τις επιθέσεις της κατά της μνήμης του βυζαντινού ελληνισμού και μέσα στο πλαίσιο του νεο-οθωμανισμού, αποφάσισε πρόσφατα να μετατρέψει σε τζαμί άλλη μία ελληνορθόδοξη – βυζαντινή εκκλησία, μνημείο της παγκόσμιας κληρονομιάς της Unesco, την περίφημη Μονή της Χώρας, που κτίστηκε τον 11ο αιώνα (πιθανόν στη θέση παλαιότερου ναού), αλλά ανακαινίστηκε πλήρως και εικονογραφήθηκε εκ νέου με ένα μοναδικό εικονογραφικό σύνολο γύρω στο 1320 από τον Θεόδωρο Μετοχίτη, Μέγα Λογοθέτη στην κυβέρνηση του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Β’ Παλαιολόγου.
Ποιος ήταν όμως ο άνθρωπος που υπήρξε χορηγός του μνημείου αλλά και -απ’ όσο μπορούμε να συμπεράνουμε- εμπνευστής σε μεγάλο βαθμό των ιδιαιτεροτήτων του εικονογραφικού κύκλου της Μονής της Χώρας, στο νότιο παρεκκλήσι της οποίας και ετάφη στις 13 Μαρτίου 1332;
Ο Θεόδωρος Μετοχίτης γεννήθηκε το 1269 (κατ’ άλλους το 1270) στην Κωνσταντινούπολη και υπήρξε ένας από τους σπουδαιότερους βυζαντινούς συγγραφείς και πρόδρομος της ανθρωπιστικής αναγέννησης του 15ου αιώνα. Έλαβε κλασική παιδεία και διακρινόταν για την εκπληκτική του πολυμάθεια. Είχε πλούσια και επιτυχή πολιτική σταδιοδρομία, λαμβάνοντας διάφορα αξιώματα και συμμετέχοντας σε πετυχημένες διπλωματικές αποστολές στην Κύπρο, τη Σερβία και αλλού. Ωστόσο, η σύνδεσή του με τον Ανδρόνικο Β’ επέφερε την πτώση του, μετά την ήττα του Ανδρονίκου Β’ από τον εγγονό του Ανδρόνικο Γ’ στον εμφύλιο πόλεμο. Ως συνέπεια των γεγονότων αυτών, ο Θεόδωρος Μετοχίτης εξορίστηκε στο Διδυμότειχο, το 1328. Αργότερα του επετράπη να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη, όπου και αποσύρθηκε στη Μονή της Χώρας.
Theodori Metochitae, «Aristotelis Physicorum sive Naturalium auscultationum libros octo …», (Βασιλεία, Nicolaus Brylinger, 1559)
Το βασικό έργο του Θεοδώρου Μετοχίτη, με τίτλο «Ὑπομνηματισμοί και σημειώσεις γνωμικαί», περιλαμβάνει 120 πραγματείες πάνω σε θέματα φιλοσοφικά, ιστορικά και λογοτεχνικής κριτικής και χαρακτηρίζεται από την τόλμη του να αντιμετωπίζει κάθε θέμα με πρωτοτυπία. Στο έργο αυτό έχουμε την καταγραφή της πείρας και των ιδεών ενός βίου πλούσιου σε ηθικούς προβληματισμούς, φιλοσοφικές ανησυχίες και εμπνεύσεις από την ανάγνωση κλασικών κειμένων, καθώς και την αναζήτηση γνώσεων και την επιθυμία της μετάδοσής τους.
Ο Μετοχίτης αναφέρεται σε εβδομήντα συνολικά αρχαίους συγγραφείς και η συνείδηση της ελληνικότητας μαζί με τη συναίσθηση των περιπετειών της αυτοκρατορίας είναι έντονη στο έργο του αυτό, όπως επίσης και ο ανθρωπιστικός και προσωπικός χαρακτήρας του. Σε αυτό διαβλέπει κανείς ακόμα την αγάπη του Θ. Μετοχίτη για τον Πλάτωνα, ενώ στέκεται ιδιαίτερα κριτικά απέναντι στον Αριστοτέλη και σε αρκετά σημεία επανέρχεται στο θέμα του ευμετάβλητου της ανθρώπινης τύχης. Οι «Σημειώσεις» έχουν χαρακτηριστεί ως ένα από τα σημαντικότερα πνευματικά και κριτικά επιτεύγματα της βυζαντινής παιδείας, συγκρίσιμη ίσως με τη Μυριόβιβλο του Φωτίου.
Οι αυτοκράτορες Ανδρόνικος Β’ Παλαιολόγος (1282-1328) σε μικρογραφία χειρογράφου της ιστορίας του Παχυμέρη (cod. Grec. 442. 14ος αι., Μόναχο Κρατική Βιβλιοθήκη) και Ανδρόνικος Γ’ Παλαιολόγος (μικρογραφία 14ου αι., Stuttgart Württembergische Landesbibliothek, Cod Hist. 2 601, fol. 2r)
Σημαντικότατος είναι και ο «Ηθικός ή περί παιδείας λόγος του» (κριτική έκδοση σε νεοελληνική μετάφραση από τις εκδόσεις Κανάκη), με έντονο πάλι τον χριστιανικό ανθρωπισμό των παλαιολόγειων χρόνων, αλλά και την ανάδειξη επιμέρους ζητημάτων, όπως η αξία της ιστορίας, το εφικτό ή όχι της αλήθειας, ο ορισμός του κλασικού, η ιδέα ότι ο άνθρωπος είναι το πιο ανυπεράσπιστο ον και άλλα.
Στον «Βυζάντιο λόγο» του πάλι (κριτική έκδοση από τις εκδόσεις Ζήτρος) ο Μετοχίτης προχωρά σε μια «έκφραση» της Κωνσταντινούπολης, δηλαδή μια περιγραφή της πόλης και της ιστορίας της, στην οποία αναφέρει ότι οικιστές της πόλης υπήρξαν οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι, «δύο άριστα έθνη», ενώ αλλού τονίζει, αναφερόμενος στη σύγχρονή του πραγματικότητα, πως από την Κωνσταντινούπολη και προς τα δυτικά «χωρεῖ τῶν Ἑλλήνων τά πράγματα».
Ο Μετοχίτης διακρίθηκε στο τέλος της ζωής του και για τις μαθηματικές και αστρονομικές του γνώσεις, κάνοντας μάλιστα ακριβείς υπολογισμούς για τις εκλείψεις του Ήλιου και της Σελήνης της εποχής του. Τα αστρονομικά του έργα, «Στοιχείωσις ἐπί τῇ ἀστρονομικῆ ἐπιστήμῃ» και «Προεισαγωγή εἰς τήν τοῦ Πτολεμαίου Σύνταξιν» απηχούν τη συστηματική μελέτη των αρχαίων αστρονόμων και μαθηματικών, του Θέωνος, Νικομάχου, Πτολεμαίου, Ευκλείδη, Απολλωνίου Περγαίου και άλλων.
Στη Μονή της Χώρας ο Μετοχίτης ίδρυσε και μια σπουδαία βιβλιοθήκη που λειτουργούσε ως κυψέλη για τους νέους λογίους της εποχής. Από το εικονογραφικό πρόγραμμα της Μονής, γνωστή είναι και η ψηφιδωτή σύνθεση με τον Μετοχίτη ως δωρητή της Μονής μπροστά στον ένθρονο Χριστό, πάνω από την είσοδο στον κυρίως ναό. Τα ψηφιδωτά της Μονής της Χώρας απηχούν τους τρόπους και τα μοτίβα της κλασικής αρχαιότητας και εκφράζουν το αισθητικό ιδεώδες του Μετοχίτη.
Ο Delvoye σημειώνει ακόμη χαρακτηριστικά: «Το ρεύμα της περιέργειας για τη φύση, στο οποίο συμμετείχε τόσο δραστήρια στον επιστημονικό τομέα ο Θεόδωρος Μετοχίτης, συνδυάζεται εδώ με μια πολύ βαθιά θρησκευτικότητα. Οι χρωματισμοί συντελούν στη δημιουργία της ατμόσφαιρας του θαυμαστού με τη χρήση των πιο λεπτών αποχρώσεων ρόδινου, γαλάζιου, πράσινου και χρυσού. Θεωρήθηκε ότι οι ψηφοθέτες θα είχαν υπόψη τους ένα ή περισσότερα χειρόγραφα …».
Αναφορικά πάλι με τις τοιχογραφίες, στις οποίες ξεχωρίζει η σύνθεση της Εις Άδου Καθόδου, ο Delvoye παρατηρεί το εξής ενδιαφέρον στοιχείο: «Στον τρούλο, η προτομή της Θεοτόκου με το βρέφος περιβάλλεται από τους δώδεκα αγγέλους του Κυρίου. Στα σφαιρικά τρίγωνα, οι τέσσερις ευαγγελιστές, που συναντάμε στη βάση των τρούλων με τον Παντοκράτορα, έχουν αντικατασταθεί από τέσσερις ποιητές – υμνογράφους της Παναγίας: τον Ιωάννη Δαμασκηνό, τον Κοσμά, … τον Ιωσήφ … και τον Θεοφάνη. Οι λόγοι που προσδιόρισαν την εκλογή των θεμάτων και τη σαφή αναφορά στους υμνογράφους φανερώνουν ότι ο δημιουργός του προγράμματος είχε μια εκτεταμένη γνώση της εκκλησιαστικής λογοτεχνίας».
Ο μαθητής του Μετοχίτη, κορυφαίος και αυτός βυζαντινός λόγιος, Νικηφόρος Γρηγοράς, έπλεξε το εγκώμιο του δασκάλου του, στον Επιτάφιο λόγο του που του αφιέρωσε. Το έργο του Μετοχίτη υπήρξε πραγματικά πολυσχιδές και παραμένει ακόμη σε μεγάλο βαθμό ανέκδοτο και άγνωστο για το σύγχρονο αναγνωστικό κοινό της Ελλάδας.
Τέλος, θα μπορούσε να προσθέσει κανείς ότι ο Μετοχίτης εκφράζει αναμφίβολα το πρότυπο του «καθολικού ανθρώπου» πολύ πριν αυτό το βρούμε στην αναγεννησιακή Ιταλία, ένα πρότυπο με συνέχεια από την αρχαιότητα, που ισχύει και για άλλους βυζαντινούς Έλληνες, όπως ο φιλόσοφος – αυτοκράτορας της Νίκαιας Θεόδωρος Β’ Λάσκαρης (1354-1358). Χαρακτηριστική για αυτήν τη θεώρηση είναι και η διαρκής ανησυχία που εξέφραζε στο έργο του ο Μετοχίτης, ότι δηλαδή η δημόσια δράση του τον απομακρύνει από τις θεωρητικές του αναζητήσεις.
Ο Παντοκράτορας (Μονή της Χώρας, Κωνσταντινούπολη)
Βιβλιογραφία:
– «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», τόμ. Θ’, Εκδοτική Αθηνών, 1979, άρθρα των Λίνου Μπενάκη, Μανόλη Χατζιδάκη.
– Charles Delvoye, «Βυζαντινή Τέχνη», μτφρ. Μ. Παπαδάκη, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1991.
– Steven Ranciman, «Η τελευταία Βυζαντινή Αναγέννηση», μτφρ. Λ. Καμπερίδης, εκδ. Δόμος, Αθήνα 2005.
– Ι.Δ. Πολέμης (εισαγωγή – κείμενο – μετάφραση), «Θεόδωρος Μετοχίτης – Βυζάντιος», εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2013.
Πηγή: Δημήτριος Κουγιουμτζόγλου, Φιλόλογος – Αρχαιολόγος, σε: paterikos.blogspot.com
kimintenia 