kimintenia

Γιώργος Γραμματικάκης
(Ηράκλειο Κρήτης, 21 Μαΐου 1939 – 25 Οκτωβρίου 2023)

Οι δημιουργοί της επιστημονικής γνώσης -ερευνητές σε εργαστήρια, Καθηγητές, σε Πανεπιστήμια και νέοι, στα πρώτα στάδια των σπουδών τους- έχουν απέναντι στην επιστήμη, τη σχέση που έχει ο γλύπτης νε τα γλυπτά του ή ένας ποιητής με την ποίηση. Σχέση βασανιστική, αγάπης και εντάσεως. Όμως, μήτε οι δημιουργοί της επιστημονικής γνώσης είναι απαλλαγμένοι από τα σύμφυτα της εποχής και της ανθρώπινης φύσης: τον ανταγωνισμό και την ευτέλεια των επιδιώξεων, την αχρωματική όραση και την αποθέωση της μερικότητας. Οι γνώσεις, ωστόσο, δεν είναι πάντοτε Γνώση. Και αν έχει κάτι ανάγκη ο σύγχρονος πολιτισμός, είναι περισσότερη σοφία, περισσότερο δηλαδή πολιτισμό.

Γιατί εδώ έγκειται η αίσθηση του τραγικού που, εν πολλοίς, φέρει τη μάσκα του μάσκα του ανεξήγητου. Η σημερινή πρόοδος της επιστήμης, η ανασύνθεση του κόσμου που επιχειρεί, υπογραμμίζει τις εν δυνάμει ανθρώπινες δυνατότητες. Και ενώ οι δυνατότητες αυτές επιτρέπουν να περιγραφεί η έκρηξη ενός υπερκαινοφανούς, ή αλλάζουν την καθημερινότητα με τη χρήση των υπολογιστών, δεν φαίνεται να οδηγούν σε μια ποιοτική εξέλιξη των κοινωνιών και του ανθρώπου. Οδηγούν αναμφισβήτητα σε μια ζωή διαφορετική ως προς τις εξωτερικές συντεταγμένες της. Που, εν τούτοις, συμπιέζει και πάλι ό,τι απετέλεσε το ουτοπικό ανθρώπινο όνειρο: την ισορροπία με τους άλλους και τον εαυτό μας, τη δίκαιη συγκρότηση του κοινωνικού ιστού, την ενίσχυση των δημιουργικών δυνάμεων που εν είδει μικρής φωτιάς ενυπάρχουν στον καθένα.

Και ενώ το όνειρο αυτό εμφανίζει σε ολόκληρο τον κόσμο μια μοιρολατρική υποχώρηση -είναι το Κακό, απλώς, που αλλάζει πρόσωπο- παραμένει ένα όνειρο όσο ποτέ επίκαιρο και οδυνηρό. Διότι, επιπρόσθετα, στον παραλογισμό των εξοπλισμών και στις αυταπάτες της αναπτύξεως, ένα καινούργιο φάσμα έχει αναδυθεί: το περιβαλλοντικό πρόβλημα. Και αυτό δεν αποτελεί μόνο φάσμα για ολόκληρο τον πλανήτη. Αποτελεί φάσμα -και πραγματικότητα- για την ίδια την ανθρώπινη καθημερινότητα. Εφόσον της στερεί, ολοένα και περισσότερο, τις ποιοτικές παραμέτρους και την υποχρεώνει να συμβιώνει με τη ρύπανση της στεριάς και των θαλασσών, την ένταση των μεγαλουπόλεων και με μια φύση τραυματισμένη και εκδικητική. Έτσι, τη στιγμή που ο άνθρωπος διακηρύσσει τους επιστημονικούς του θριάμβους, είναι υποχρεωμένος να δεχθεί όχι μόνο την αλλοτρίωσή του από ένα επίπλαστο σύστημα αξιών, αλλά και το υπερβολικά κοντόθωρο και αλαζονικό της οράσεώς του.

Οι μονολεκτικοί προσδιορισμοί είναι κατά κανόνα επικίνδυνοι. Δεν είναι, ωστόσο, μακριά από μια συνολική θέαση της ανθρώπινης πορείας η αντίληψη ότι από τον βιολογικό άνθρωπο -τον υποχρεωμένο να αμυνθεί και να εξελίξει τις ικανότητές του- περάσαμε κάποτε στον θρησκευτικό άνθρωπο· που μετέθετε τη δικαίωση και την ηθική του σε δυνάμεις ή κόσμους εξωλογικούς. Στη συνέχεια, κυριάρχησε ο κοινωνικός άνθρωπος· εδώ, η δικαίωση απαιτήθηκε επί της Γης, με αιτήματα δικαιοσύνης και ελευθερίας. Με το τέλος του 20ού αιώνα -αιώνα της επιστήμης αλλά και βίαιων ανακατατάξεων- μια νέα κατηγορία, ένας νέος άνθρωπος διαμορφώθηκε: ο μετέωρος άνθρωπος. Με την υποψία ότι δεν συνιστά το περιούσιο δημιούργημα μιας θεϊκής δυνάμεως, αλλά την πολυπλοκότερη οργάνωση της ίδιας της ύλης. Απελευθερωμένος -ο μετέωρος άνθρωπος- από ηθικές επιταγές που είχαν κατά κανόνα ρίζες θρησκευτικές, αλλά και από την αυταπάτη ότι μια δίκαιη κοινωνία αποτελεί ιστορική αναγκαιότητα. Ο μετέωρος άνθρωπος -ο εξόριστος από τον Θεό και το κέντρο του Σύμπαντος- γνωρίζει, εν τούτοις, ότι κατέχει το κέντρο του πλανήτη και το κέντρο της ίδιας του της ιστορίας.

Τούτο, ακριβώς, αποτελεί ένα σημείο με αδιάψευστη βαρύτητα. Διότι υπονοεί έναν καινούργιο ανθρωπισμό, χωρίς στηρίγματα θρησκευτικά ή τον ρομαντισμό της άγνοιας. Ο μετέωρος άνθρωπος υποπτεύεται ήδη ότι μόνο ένας κόσμος που ξεκινά από αυτόν και καταλήγει στον Άλλο -τους άλλους μετέωρους ανθρώπους- έχει κάποια λογική υπάρξεως ή δυνατότητα να επιβιώσει. Αυτή είναι η προσωπική ευθύνη, αλλά και η χάρις του: τον μετέωρο άνθρωπο θα ισορροπήσει μόνο το άπλωμα του χεριού στους άλλους κατοίκους του πλανήτη, και στη φύση ή τη θάλασσα που υπήρξαν μάρτυρες στη γέννησή του. Μόνο που, αν αυτό γίνει, τώρα θα είναι ένα χέρι όχι οδηγούμενο από την ιστορία ή τον φόβο της τιμωρίας, αλλά από βαθύτατη γνώση. Τη μόνη ικανή μαζί με τον έρωτα ή την Τέχνη, να υπερβεί το δέος και το κενό· το Κενό.

Ο μετέωρος άνθρωπος. Έποικος ενός ιδιόμορφου πλανήτη που ανήκει σ’ έναν ασήμαντο γαλαξία, γνώστης της ακραίας του ήττας -«δεν γνωρίζω τίποτα», γράφει ο Μπόρχες, «ούτε καν την ημερομηνία του θανάτου μου»- αυτός ο άνθρωπος τολμά εν τούτοις να θέτει ερωτήματα που αγγίζουν την ίδια του την ύπαρξη και την ύπαρξη του κόσμου. Αν αυτό συνιστά το μεγαλείο ή τη σισύφια μοίρα του, είναι μια απάντηση που ξεπερνά κατά πολύ την επιστήμη.

Γιώργος Γραμματικάκης, «Η Κόμη της Βερενίκης», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 1990, σελ. 186-189 (απόσπασμα)

Παιδιά, κι είντα γινή- παιδιά, κι είντα γινήκανε
του κόσμου οι γι-α- ε νε, του κόσμου οι γι-αντρειωμένοι;
Μουδέ στσι μέσες φαίνουνται μουδέ στ’ αναμεσάδες
Κάτω στην άκρη τ’ ουρανού, στην τέλειωση του κόσμου,
εκειδά πύργο χτίζουνε του Χάρου να κρυφτούνε…
(Ριζίτικο)

Πηγές: biblionet.gr, neakriti.gr, domnasamiou.gr