Ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ το 1922, στη φωτογραφία του διαβατηρίου του με το οποίο ταξίδεψε στη Θράκη (torontoist.com)
6 Απριλίου – Ημέρα Μνήμης της Γενοκτονίας του Θρακικού Ελληνισμού
«Είναι οι τελευταίοι από τη δόξα που ήταν κάποτε η Ελλάδα. Αυτό είναι το τέλος της δεύτερής τους πολιορκίας της Τροίας. Ποιος θα θρέψη τόσο πληθυσμό; Μην ξεχνάτε τους Έλληνες!…». Οι ανταποκρίσεις του Έρνεστ Χέμινγουεϊ από την Ανατολική Θράκη, το 1922, έχουν μείνει ιστορικές. Ήρθε στην Κωνσταντινούπολη ως απεσταλμένος της εφημερίδας Toronto Star Weekly, που κάλυπτε τον ελληνοτουρκικό πόλεμο και, μέσω των ανταποκρίσεών του, το ευρύ κοινό της εποχής γνώρισε τη Μικρασιατική Καταστροφή. Υπήρξε παρών στην ανταλλαγή των πληθυσμών στη Θράκη, που ακολούθησε τη Συνθήκη των Μουδανιών, μιας επιλογής που καθόρισε τη μοίρα και την ιστορία του νεότερου Ελληνισμού…
Πάνω από εκατό χρόνια ιστορίας μετράει πλέον το «κουρμπάνι», μια παραδοσιακή γιορτή, ένα έθιμο, που έφεραν μαζί τους οι πρόσφυγες από την ανατολική Θράκη και αναβιώνει αδιάλειπτα, κάθε χρόνο, στο Καλαμπάκι της Δράμας, ανήμερα της εορτής του Αγίου Αθανασίου, σε μια προσπάθεια των νεότερων να κρατηθούν ζωντανές οι μνήμες του παρελθόντος.
Δεν έχουν τέλος τα έθιμα του Δωδεκαημέρου στην Ελλάδα, Χριστουγέννων και Πρωτοχρονιάς. Ένα ιδιαίτερο γευστικό έθιμο των χωριών της Θράκης συνδέεται με τη γεύση. Πρόκειται για την εβρίτικη «αλμυρή βασιλόπιτα», που μεταξύ των φύλλων της έκρυβε, εκτός από το παραδοσιακό φλουρί, καρπούς, ξυλάκια ή άλλα υλικά της φύσης με διαφορετικούς συμβολισμούς -άλλο σχετιζόταν με την καλή υγεία, άλλο με την καλή σοδειά, άλλο με το μοίρασμα των αγροτικών εργασιών κατά το νέος έτος. Εδώ παραθέτουμε μια φανταστική συνταγή κρεατόπιτας από την Ανατολική Θράκη, που σήμερα ανήκει στην Τουρκία. Την έφτιαχναν την Πρωτοχρονιά και της έβαζαν κανονικά το φλουρί μέσα είτε κατά την προετοιμασία είτε κατά την κοπή. Η πίτα κοβόταν και σερβιριζόταν σε πιάτα, το φλουρί (αν δεν είχε μπει στην προετοιμασία) έμπαινε σε ένα ψημένο κομμάτι, τα πιάτα μπερδεύονταν μεταξύ τους από την οικοδέσποινα και κάθε παρευρισκόμενος διάλεγε το δικό του ελπίζοντας να είναι ο τυχερός.
Τα τοπικά μας έθιμα είναι γεμάτα από μνήμες οικογενειακές, κοινωνικές και εθνικές, μνήμες που οδηγούν κατ’ ευθείαν στις ρίζες μας. Μελετώντας τη λειτουργικότητα των εθίμων μας και των παραδόσεών μας εν γένει, βρίσκουμε τον τρόπο πρόσβασης απ’ το παρόν στο κοντινό και μακρινό χθες. Βρίσκουμε τα κοινά σημεία που μας δένουν ως Θρακιώτες και νιώθουμε τη σιγουριά της, ριζωμένης σε τούτο τον τόπο, ύπαρξής μας. Παράλληλα ανακαλύπτουμε αυτά που κρύβονται πίσω από τα παραδοσιακά δρώμενα, αυτά που μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι πρόγονοί μας μέσα στην απλότητά τους έκρυβαν το μεγαλείο της ανθρωπιάς και του πατριωτισμού.
Ο Άγιος Τρύφων είναι ιδιαίτερα λαοφιλής στον αγροτικό πληθυσμό, αφού θεωρείται ο προστάτης άγιος των αμπελουργών και των γεωργών. Άλλωστε η εορτή του Αγίου την 1η Φεβρουαρίο με την περίοδο, κατά την οποία αρχίζει η σημαντικότερη αμπελουργική φροντίδα, που είναι το κλάδεμα. Γι’ αυτό τον λόγο οι αμπελουργοί δεν εργάζονται την ημέρα της εορτής του και ραντίζουν τα αμπέλια τους με τον αγιασμό που τελείται στους ναούς, ενώ στο Ευχολόγιο του Δημητριέφσκυ υπάρχει και η «ευχή του Αγίου Τρύφωνος εις άμπελον».
Άγιος Νεκτάριος Επίσκοπος Πενταπόλεως ο Θαυματουργός (1846-1920)
Το Μοναστήρι του Αγίου Νεκταρίου στην Αίγινα αποτελεί ένα από τα ιερότερα προσκυνήματα της πατρίδας μας. Χιλιάδες πιστοί συρρέουν σε αυτό καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου για να προσκυνήσουν, να λάβουν την ευλογία και τη χάρη του αγίου μας, να ενδυναμωθούν στους αγώνες τους και στην πνευματική τους πορεία, να αναπαυθούν ψυχικά, να θεραπευθούν. Κανείς από όσους με πίστη προσήλθαν στη μονή δεν έφυγε χωρίς τα πολύτιμα δώρα του Αγίου Νεκταρίου, την ειρήνη, την αγάπη του, την ίαση παντοδαπών νοσημάτων, την παρηγορία.
Δεν θα παύση η Αγία του Χριστού Ορθόδοξος Εκκλησία να αναδεικνύη αγίους έως της συντελείας του αιώνος. Χαίρει η Εκκλησία διά τους νεοφανείς αγίους, εξαιρέτως δε, διά το νέκταρ το γλυκύτατον της εναρέτου ζωής, το πολύτιμον σκεύος των δωρεών του Παναγίου Πνεύματος, τον Θεοφόρον Ιεράρχη, τον Άγιον Νεκτάριον επίσκοπον, Πενταπόλεως.
Καλωσορίζουμε τον Οκτώβριο με το αγαπημένο τραγούδι του Παντελή Θαλασσινού«Ο Οκτώβρης σημαία στα μπαλκόνια» και με μια αναφορά στα έθιμα, τις παροιμίες και τις παραδόσεις του λαού μας.
(από το CD: Μουσικό Καλαντάρι, στίχοι: Ηλίας Κατσούλης, μουσική: Παντελής Θαλασσινός)
«Τον ξέρω για ευαίσθητο και για παραπονιάρη τον πάω στην Ακρόπολη, μετά στο Λουμπαρδιάρη Με γιασεμάκι χιώτικο, λευκό χρυσανθεμάκι Οκτώβρης ήρθε κι άνοιξε του κήπου το πορτάκι τα μάτια είχε χαμηλά, σεμνά και λυπημένα και κάτω από τα βλέφαρα δυο σύννεφα κρυμμένα.
Τον ξέρω για ευαίσθητο και για παραπονιάρη τον πάω στην Ακρόπολη, μετά στο Λουμπαρδιάρη. Του Αη Δημήτρη ανήμερα εχάρηκε η ψυχή του έτσι που ήλιος έγινε στα μάτια η βροχή του. Την άλλη μέρα το πρωί, θυμάται το ‘40 τη σχολική παρέλαση, τη μεθυσμένη μπάντα τα γυριστά σαξόφωνα και τα χρυσά τρομπόνια και αυτός σημαία υψώθηκε στης πόλης τα μπαλκόνια.
Τον ξέρω για ευαίσθητο και για παραπονιάρη τον πάω στην Ακρόπολη, μετά στο Λουμπαρδιάρη Του Αη Δημήτρη ανήμερα εχάρηκε η ψυχή του έτσι που ήλιος έγινε στα μάτια η βροχή του».
Ο Οκτώβριος στην ελληνική παράδοση
Ο Οκτώβρης είναι ο δέκατος μήνας του χρόνου. Το όνομά του σημαίνει όγδοος (λατ. octo = οκτώ). Ήταν όγδοος στα πρώτα χρόνια του ρωμαϊκού κράτους, όταν οι ρωμαίοι άρχιζαν να μετρούν το έτος τους από την 1η Μαρτίου.
Ο Οκτώβρης είναι πρώτα από όλα ο μήνας της φθινοπωρινής σποράς. Στην Ήπειρο τον λένε ακόμα «σπαρτό». Βέβαια η φθινοπωρινή σπορά είναι μια μακρόχρονη διαδικασία η οποία ξεκινά από το Σεπτέμβρη και σταματάει τα Χριστούγεννα. Η προετοιμασία του σπόρου ήταν παλιότερα μια σημαντική διαδικασία γιατί η καλοχρονιά της αγροτικής οικογένειας είχε εξάρτηση από την καλή σοδειά. Μιλάμε, βέβαια, για εκείνα τα χρόνια πριν τη δημιουργία του «κράτους πρόνοιας» και όταν τα αποθέματα τροφών δεν υπήρχαν, όπως και χρήματα δεν υπήρχαν για να αγοράσει κανείς αυτό που του έλειπε.
Για να εξασφαλίσουν την τύχη του σπόρου, οι Έλληνες αγρότες, εκτός από την δική τους προσωπική προσπάθεια, ζητούν και την θεία δύναμη και την τύχη. Για να σπείρει ο γεωργός πρέπει πρώτα να βρέξει ο Θεός. Τα πρωτοβρόχια είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για τη σπορά. Με τη λιτανεία των εικόνων οι αγρότες θεραπεύουν το «θείο» και παρακαλούν το Θεό να βρέξει.
Λιτανεία στη Χαλκιδική το 1950
Η εποχή της σποράς ήταν πολύ σημαντική για τους Νεοέλληνες όπως και για τους Αρχαίους Έλληνες. Η σημασία της στην αρχαιότητα εκδηλώνονταν με την γιορτή της φθινοπωρινής σποράς που ήταν τα Θεσμοφόρια (προς τιμήν της Θεάς Δήμητρας). Ήταν γιορτή αποκλειστικά των γυναικών, γιατί αυτές όμοια με την γη, είναι η πηγή της γονιμότητας.
Σε όλα τα έθιμα για την εξασφάλιση της προκοπής του σπόρου διακρίνει κανείς ομοιότητες και συνάφεια. Έτσι, στον Δρυμό Θεσσαλονίκης ο πρώτος σπόρος παρασκευάζεται με πολλή επιμέλεια. Μέσα στον σάκο του σπόρου βάζουν βασιλικό (συμβολισμός να πρασινίσει), ρόδι (ευφορία), σκόρδο (αποτροπή βασκανίας) και ασημένιο νόμισμα ή δακτυλίδι (καλή ποιότητα μέλλουσας σοδειάς). Όλα αυτά φυλάγονται και είναι δεμένα με μια κόκκινη μεταξωτή κλωστή ως το τέλος της σποράς μέσα στον σάκο. Η πρώτη ημέρα που θα βγάλουν το σπόρο έχει εξαιρετική σημασία για την μέλλουσα ευφορία. Την ημέρα αυτή δεν δίνουν ούτε παίρνουν χρήματα, δεν δανείζουν ψωμί, ούτε δίνουν πράγματα έξω από το σπίτι, για να μη διώξουν έξω το «μπερεκέτι».
Στην Ανατολική Θράκη έκαναν ένα έθιμο που σε άλλα μέρη γίνονταν τις αποκριές. Πρόκειται για το έθιμο της Τζαμάλας στο οποίο γίνεται μια κανονική δραματική παράσταση, όπως και στην αποκριά. Δύο είναι τα βασικά θέματα : α) ο γάμος και β) ο θάνατος και η ανάσταση του γαμπρού. Ο γάμος των δύο πρωταγωνιστών είναι το μαγικό ισοδύναμο του γάμου ουρανού και γης. Ο ουρανός βρέχει και γονιμοποιεί τη γη. Αυτό είναι τουλάχιστον το αρχέτυπο του γάμου για τους αρχαίους.
Ένας πολύ παραστατικός μύθος στην αρχαιότητα, μιλάει για τη Δήμητρα, την μητέρα του σιταριού, που ξάπλωσε με έναν ωραίο θνητό, τον Ιασίωνα, σε ένα μαλακό χωράφι, οργωμένο τρεις φορές. Δεν είναι δύσκολο λοιπόν να καταλάβουμε και την συμβολική σημασία που έχει ο γάμος στα έθιμα που συνδέονται με τη σπορά. Τι σημαίνει ο θάνατος και η ανάσταση του πρωταγωνιστή; Μα και ο σπόρος το ίδιο δεν παθαίνει; Πρέπει πρώτα να πεθάνει, για να μπορέσει να βλαστήσει. Όπως λέει και η γνωστή περικοπή από το κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο: «εάν μη ο κόκκος του σίτου πεσών εις την γήν αποθάνει, αυτός μόνος μένει, εάν δε αποθάνει πολύν καρπόν φέρει».
Για την σπορά, το θρησκευτικό σημάδι του χρόνου είναι η Κυριακή του Σπορέως στην ορθόδοξη εκκλησία μας και πέφτει μέσα στον Οκτώβρη. Ένα άλλο σημάδι του χρόνου μέσα στον Οκτώβρη, ίσως το πιο σημαντικό είναι η γιορτή του Αγίου Δημητρίου. Γι’ αυτό σε πολλά μέρη ο Οκτώβρης λέγεται «Αγιοδημήτρης» ή «Αγιοδημητριάτης». Η γιορτή του Αγίου Δημητρίου, στις 26 του μήνα και του Αγίου Γεωργίου στις 23 Απριλίου είναι για τους κτηνοτρόφους και τους γεωργούς τα δύο «συνόρατα» του χρόνου, όπου σε αυτές τις δύο ημέρες τελειώνουν και αρχίζουν τις συμβάσεις και τις άλλες συμφωνίες αναμεταξύ τους.
Εργασίες κατά τον μήνα Οκτώβριο
Όργωμα και σπορά σιτηρών, κριθαριού και βρώμης. Σπορά τριφυλλιού. Ολοκλήρωση τρύγου και παραγωγή κρασιού. Μάζεμα φθινοπωρινών φρούτων και πατάτας. Κάψιμο φυτών, που έδωσαν καρπούς, για να καταστρέψουν τα αυγά των εντόμων. Κατεβαίνουν οι βοσκοί από τα βουνά στους χαμηλούς κάμπους (τα χειμαδιά).
Παροιμίες για τον Οκτώβριο
«Οκτώβρη και δεν έσπειρες, οκτώ σακιά δε γέμισες». «Οκτώβρη και δεν έσπειρες, τρία καλά δεν έκαμες». «Όποιος σπέρνει τον Οκτώβρη, έχει οκτώ σειρές στ’ αλώνι». «Τον Σεπτέμβρη τα σταφύλια, τον Οκτώβρη τα κουδούνια». «Αη Δημητράκη μου, Μικρό καλοκαιράκι μου». «Αν βρέξει ο Οκτώβρης και χορτάσει η γη, πούλησ’ το σιτάρι σου και αγόρασε βόδια». «Αν δε βρέξει, ας ψιχαλίσει, πάντα κάτι θα δροσίσει» «Αν δε βρέξει, πως θα ξαστερώσει;» «Αν δε χορτάσει ο Οκτώβριος τη γη, πούλησε τα βόδια σου και αγόρασε σιτάρι». «Άσπορος μη μείνεις, άθερος δε μένεις». «Βαθιά τ’ αυλάκια να φουντώσουνε τα στάχυα». «Δεύτερο αλέτρι, δεύτερο δεμάτι». «Μακριά βροντή, κοντά βροχή». «Ο καλός ο νοικοκύρης, ο λαγός και το περδίκι, όταν βρέχει χαίρονται». «Οκτώβρη και δεν έσπειρες καρπό πολύ δεν παίρνεις». «Οκτώβρης και δεν έσπειρες, σιτάρι λίγο θα ‘χεις». «Οκτώβρη και δεν έσπειρες λίγο ψωμί θα πάρεις» «Οκτώβρης βροχερός, Οκτώβρης καρπερός». «Οκτώβρης – Οκτωβροχάκης το μικρό καλοκαιράκι». «Τ’ άη Δημητριού, τι είσαι ‘σύ και τι ‘μαι εγώ λέει το νιο κρασί στο παλιό». «Τ’ Αϊ Λουκά σπείρε τα κουκιά». «Τα σταφύλια τρυγημένα και τα σκόρδα φυτεμένα».
Ο Άγιος νεομάρτυς Λάμπρος καταγόταν από τη Σαμοθράκη. Μαρτύρησε στη Μάκρη του Νομού Έβρου, στις 2 Ιουλίου του 1835 μ.Χ. Αυτός, μαζί με άλλους πέντε συμμάρτυρές του, τον Θεόδωρο, τον άλλο Θεόδωρο, τον Γεώργιο, τον Ιωάννη και τον Μιχαήλ, εκβιάστηκε από τους Τούρκους και εξώμοσε. Κατόπιν όμως μεταμελήθηκε και, μαζί με τους άλλους, μαρτύρησε για την πίστη του στον Χριστό.
Ο Άγιος Απόστολος Κάρπος έζησε στα χρόνια του βασιλιά Νέρωνα (52 μ.Χ.) και συναριθμείτε με τους εβδομήκοντα μαθητές του Κυρίου. Ήταν συνεργάτης του Αποστόλου Παύλου, όπως αναφέρεται στη Β’ προς Τιμόθεον επιστολή του (δ’ 13) και εργάσθηκε για τη διάδοση του Ευαγγελίου στην περιοχή της Τρωάδος. Έπειτα, έγινε επίσκοπος στη Βάρνα της Θράκης (ο δε Σ. Ευστρατιάδης, αναφέρει Βέρροια της Θράκης), όπου με την αγία του ζωή και τον φωτισμό του Αγίου Πνεύματος, έγινε πνευματικός αστέρας πρώτου μεγέθους και φώτισε με τις θείες διδασκαλίες του όλη την επικράτεια της επισκοπής του.
Η Αγία Γλυκερία γεννήθηκε στην Τραϊανούπολη της Θράκης, τον 2ο μ.Χ. αιώνα, όταν αυτοκράτορας ήταν ο Αντωνίνος ο Ευσεβής (138-161). Ο πατέρας της ονομαζόταν Μακάριος και είχε διατελέσει ύπατος. Σε μικρή ηλικία η Αγία ασπάσθηκε τον Χριστιανισμό και ανέπτυξε έντονη χριστιανική και κατηχητική δράση. Όταν πληροφορήθηκε το γεγονός αυτό ο ηγεμόνας Σαββίνος, την εκάλεσε να παρουσιασθεί μπροστά του. Με μεγάλη προθυμία η Αγία εμφανίσθηκε ενώπιόν του, έχοντας σημειώσει στο μέτωπό της τον Τίμιο Σταυρό και δεν δίστασε να ομολογήσει με παρρησία και σθένος την πίστη της στον Σωτήρα Χριστό.
Ο Όσιος Ευθύμιος γεννήθηκε στους Επιβάτες της Θράκης στις αρχές του 10ου αιώνα μ.Χ. Αδελφή του κατά σάρκα ήταν η Οσία Παρασκευή η Επιβατηνή, η οποία τιμάται την 14η Οκτωβρίου. Όταν πέθανε ο πατέρας τους Νικήτας, η μητέρα του τον οδήγησε σε μονή της Κωνσταντινουπόλεως, όπου παρέμεινε επί τριάντα χρόνια και διέπρεψε στους πνευματικούς αγώνες. Ο Άγιος όμως αγαπούσε την ησυχία. Για τον λόγο αυτό έφυγε από τη μονή και ασκήτεψε σε ερημική περιοχή ως ερημίτης.
Ο Άγιος καταγόταν από την Αίνο της Θράκης και το κοσμικό του όνομα ήταν Αθανάσιος. Ο πατέρας του ονομαζόταν Κωνσταντίνος, η δε μητέρα του Κρυσταλλία. Από μικρός έμεινε ορφανός από πατέρα και, εξ αιτίας της φτώχιας της οικογένειάς του, πήγε ναύτης σε ένα τούρκικο πλοίο. Ο δυσσεβής πλοίαρχος βλέποντας την εξυπνάδα, τη σύνεση και τα προτερήματά του νέου έβαλε στον νου του πώς να τον εκβιάσει και να τον εξισλαμίσει. Κάποια νύχτα, ενώ το πλοίο βρισκόταν στο λιμάνι της Σμύρνης, προφασιζόμενος ότι ήθελε να πάει για κάποια υπόθεσή του στην πόλη, διέταξε τον νέο να προπορευθεί κρατώντας φανάρι, για να του φωτίζει τον δρόμο. Έτσι προχωρώντας τον οδήγησε στο τουρκικό νεκροταφείο, όπου, κρατώντας τη μάχαιρά του, τον απείλησε πως, αν δεν γινόταν μουσουλμάνος, θα τον έσφαζε. Ο Άγιος φοβήθηκε και είπε ότι δέχεται. Αμέσως τότε εκείνος, μέσα στη νύχτα, τον οδήγησε στον δικαστή, όπου ομολόγησε και περιετμήθη αμέσως.
Ο άγιος Νεομάρτυρας Δήμος ή Δημήτριος καταγόταν από το χωριό Οζούν Κιουπρού (Μακριά Γέφυρα) της επαρχίας Αδριανουπόλεως. Υπήρξε πρότυπο απλοϊκού ανθρώπου με βαθιά πίστη, που τον οδήγησε στην εκούσια θυσιαστική προσφορά και την ένδοξη άθληση. Ασκούσε το επάγγελμα του αλιέως στα ιχθυοτροφεία της Σμύρνης. Η εργασία του όμως δεν απέδιδε οικονομικά οφέλη και ο εικοσιπεντάχρονος νεαρός δύσκολα τα έβγαζε πέρα. Το αφεντικό του ήταν Τούρκος και παρά τις προσφερόμενες σε αυτόν υπηρεσίες, έμενε πάντα χρεωμένος. Έτσι, όταν αγόρασε το ιχθυοτροφείο άλλος Τούρκος, ο Δήμος έκρινε ασύμφορη τη συνεργασία μαζί του και απομακρύνθηκε. Αυτή όμως η άρνηση συνεργασίας μαζί του ανταμείφθηκε με τη συκοφαντική δυσφήμιση του ότι τάχα είχε ορκισθεί ότι θα αλλαξοπιστούσε, πώς θα γινόταν δηλαδή μωαμεθανός.
Τα τοπικά μας έθιμα είναι γεμάτα από μνήμες οικογενειακές, κοινωνικές και εθνικές, μνήμες που οδηγούν κατ’ ευθείαν στις ρίζες μας. Μελετώντας τη λειτουργικότητα των εθίμων μας και των παραδόσεών μας εν γένει, βρίσκουμε τον τρόπο πρόσβασης απ’ το παρόν στο κοντινό και μακρινό χθες. Βρίσκουμε τα κοινά σημεία που μας δένουν ως Θρακιώτες και νιώθουμε τη σιγουριά της, ριζωμένης σε τούτο τον τόπο, ύπαρξής μας. Παράλληλα ανακαλύπτουμε αυτά που κρύβονται πίσω από τα παραδοσιακά δρώμενα, αυτά που μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι πρόγονοί μας μέσα στην απλότητά τους έκρυβαν το μεγαλείο της ανθρωπιάς και του πατριωτισμού.
kimintenia 