Στις ερημιές, πάνω στ’ απόκρημνα βράχια, αλλά και στους οικισμούς των νησιών, πολλοί είναι οι ναοί, οι μονές και τα ξωκλήσια που έχουν αφιερώσει με ευλάβεια οι πιστοί στην χάρη του Αγίου Αντωνίου, του μεγάλου αγίου ερημίτη και ασκητή της Ορθοδοξίας, που εορτάζει στις 17 Ιανουαρίου. Ας γνωρίσουμε καλύτερα μερικά από αυτά.
Ο Άγιος Αντώνιος ο Ατραγούδιστος (armenisths.blogspot.com)
Μέσα στα σκούρα, ηφαιστειακά βράχια της καλντέρας της Σαντορίνης, ξεχωρίζει το ολόλευκο εκκλησάκι του Αγίου Αντωνίου του Ατραγούδιστου. Ο ναΐσκος είναι κτίσμα του 1050 μ.Χ. και φέρει τοιχογραφίες του 1750, οι οποίες εν μέρει έχουν βεβηλωθεί στο πρόσωπο από την εποχής της τουρκοκρατίας. Σύμφωνα με την παράδοση, στο σημερινό σημείο του ναού, βρέθηκε εικόνα του Αγίου Αντωνίου και ενώ οι κάτοικοι την μετέφεραν στην εκκλησία του Αγίου Μάρκου (λίγο ψηλότερα, στον λόφο του Προφήτη Ηλία), η εικόνα την επομένη ημέρα βρισκόταν ξανά στο ίδιο σημείο στην θέση αυτή. Έτσι έχτισαν εκεί το ομώνυμο εκκλησάκι και τοποθέτησαν σε αυτό την ιερά εικόνα του Αγίου.
Άγιος Αντώνιος ο Ατραγούδιστος, Σαντορίνη (kallistorwntas.blogspot.com)
Εκτός από τον Άγιο Αντώνιο τον Ατραγούδιστο, στην Σαντορίνη υπάρχουν ακόμα δύο γραφικά εκκλησάκια αφιερωμένα στον μεγάλο Άγιο της Χριστιανοσύνης: ο Άγιος Αντώνιος στον Πύργο και ο Άγιος Αντώνιος στην Περίσσα Σαντορίνης:
Τα εκκλησάκια του Αγίου Αντωνίου Πύργου και Περίσσας Σαντορίνης (giannisargyros.blogspot.com)
Ο Άγιος Αντώνιος της Ανάφης
Ο Άγιος Αντώνιος στην Ανάφη (aegeanislands.gr)
Στο χείλος των απόκρημνων Βορειοανατολικών ακτών του νησιού, ατενίζοντας το πέλαγος προς την Αμοργό και την Αστυπάλαια, το ξωκλήσι του Αγίου Αντωνίου χρονολογείται από τον Ύστερο Μεσαίωνα. Η οροφή του ναού έχει δύο καμάρες και στο βόρειο κλίτος εντός του, σώζονται τοιχογραφίες της Υπαπαντής, της Ανάληψης και της Γέννησης του Κυρίου, οι οποίες ανάγονται στις αρχές του 14ου αιώνα. Παλαιότερα οι κάτοικοι του νησιού πραγματοποιούσαν μεγάλο προσκύνημα ανήμερα της εορτής του αγίου (17 Ιανουαρίου), ερχόμενοι ως εδώ από τη Χώρα με υποζύγια, έχοντας επικεφαλής τον τσαμπουνιέρη. Ο Άγιος Αντώνιος είναι ο μοναδικός βυζαντινός ναός στο νησί και αποτελεί μετόχι της μονής Χοζοβιώτισσας της Αμοργού.
Αι τοιχογραφίαι του Αγίου Αντωνίου Ανάφης:
Η μονή Αγίου Αντωνίου στην Μάρπησσα της Πάρου
Η ιερά μονή Αγίου Αντωνίου Μάρπησσας στην Πάρο (e-kyklades.gr)
Η ιστορική Μονή του Αγίου Αντωνίου της Πάρου βρίσκεται στο ανατολικό άκρο της κορυφής του λόφου «Κέφαλος», στα ανατολικά του χωριού «Μάρπησσα» ή «Τσιπίδος», όπως ονομαζόταν μέχρι το 1926. Την κορυφή του λόφου περιέβαλλε το ερειπωμένο σήμερα βενετσιάνικο κάστρο, το εξωτερικό τείχος του οποίου κτίστηκε γύρω στα 1500, από τον βενετό ηγεμόνα της Πάρου Νικολό Α’ Σομμαρίπα. Στην ίδια θέση, προϋπήρχε φρούριο από τις αρχές του 13ου αιώνα, όπως καταδεικνύουν τα αρχαιολογικά ευρήματα, ενώ τη χρήση του κάστρου επιβεβαιώνει επίσης ο Φλωρεντίνος ιερέας Χριστόφορος Μπουοντελμόντι, στις αρχές του 15ου αι.
Εδώ γράφτηκε η τελευταία σελίδα της βενετοκρατίας στην Πάρο. Έπειτα από μεγάλη μάχη το 1537, ο ναύαρχος του Οθωμανικού στόλου Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα, υπέταξε τον Φράγκο ηγεμόνα Βερνάρδο Σαγρέδο και κατέλαβε την Πάρο. Τότε, 6.000 Παριανοί βρήκαν οικτρό τέλος.
Στο λόφο του Κεφάλου σώζονται περί τα δέκα ημι-ερειπωμένα παρεκκλήσια. Το μεγαλύτερο από αυτά, ανακαινισμένο, είναι ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, το οποίο κτίσθηκε το 1410, σύμφωνα με επιγραφή στο υπέρθυρο της εισόδου και είναι ο αρχαιότερος χρονολογημένος ναός της Πάρου.
Από το 1597 μέχρι το 1642, η ιστορία της Μονής Αγίου Αντωνίου μας είναι άγνωστη. Πριν το 1639, ο ναός ανήκε στον ιερέα του Τσιπίδου, π. Ιωάννη Πούλιο. Το μόνο που γνωρίζουμε είναι ότι λειτουργούσε ως ιδιόρρυθμη μονή. Κοινοβιακή έγινε το 1642 και πρώτος ηγούμενος κατεστάθη ο Ιερομόναχος Άνθιμος Σκορδίλης.
Τοιχογραφίες και μαρμάρινο οικόσημο στην Ι.Μ. Αγίου Αντωνίου Μάρπησσας Πάρου (e-kyklades.gr)
Τον Απρίλιο του 1767, με σιγίλλιο του Πατριάρχου Σαμουήλ, καθίσταται ηγούμενος μια εξέχουσα προσωπικότητα, ο όσιος Πατήρ ημών Κύριλλος Παπαδόπουλος (1748-1833) ο οποίος γεννήθηκε στη Μάρπησσα και κατέλειπε μνήμη Αγίου ανδρός. Ανήκει στους «Κολλυβάδες» Πατέρες της Εκκλησίας μας. Η Μονή προστατευόταν από την οικογένεια του Νικολάου Μαυρογέννη, ηγεμόνος της Βλαχίας, είχε καταστεί Σταυροπηγιακή και διέθετε μεγάλη περιουσία.
Το καθολικό της Μονής, ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης σταυρικής βασιλικής με δύο τρούλους ( ο ένας πάνω από τον νάρθηκα), μοναδικό φαινόμενο στην Πάρο. Σώζονται τοιχογραφίες λαϊκής τεχνοτροπίας, του 16ου και του 18ου αι., το ξυλόγλυπτο τέμπλο του 1693, ο μαρμάρινος άμβωνας, η μαρμάρινη Αγία Τράπεζα, τα οποία στηρίζονται σε ιωνικά κιονόκρανα, το ξυλόγλυπτο κιβώριο της Αγίας Τραπέζης (1733), όπου βρίσκεται το μαρμάρινο φράγκικο αρτοφόριο, με το οικόσημο των Σομμαρίπα.
Η Μονή του Αγίου Αντωνίου είναι ένα από τα ιστορικότερα και γραφικότερα προσκυνήματα του νησιού. Την εποχή της ακμής της (17ος-19ος αι.) είχε διακριθεί ως μοναστικό κέντρο και κέντρο φιλανθρωπίας. Η προσφορά της στην οικονομία και στην παιδεία της Πάρου υπήρξε σπουδαία. Η Μονή εορτάζει τρεις φορές το χρόνο. Του Αγίου Αντωνίου (17 Ιανουαρίου), του Προφήτου Ηλία (20 Ιουλίου) και της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας (24 Σεπτεμβρίου).
Ο Άγιος Αντώνιος στον Πύργο της Τήνου
Ο Άγιος Αντώνιος στον Πύργο της Τήνου (sites.google.com)
Το ξωκλήσι βρίσκεται στους πρόποδες του βουνού Κακιά Σκάλα. Πανηγυρίζεται στις 17 Ιανουαρίου από την οικογένεια Νικολάου και Ελένης Βαλάκα.
Άγιος Αντώνιος Λευκωσίας
Ο Άγιος Αντώνιος στη Λευκωσία (bigcyprus.com.cy)
Στο κέντρο της παλαιάς Λευκωσίας συναντάμε την ενοριακή εκκλησία του Αγίου Αντωνίου. Ανήκει στον τύπο της μονόκλιτης, με νάρθηκα. Πρόκειται για μονόχωρο κεραμοσκέπαστο ναό, που χρονολογείται από τον 17ο αιώνα και συνδυάζει χαρακτηριστικά της βυζαντινής και γοτθικής αρχιτεκτονικής. Έχει τρεις εισόδους, αψιδωτές οξυκόρυφες και στους τοίχους της είναι ενσωματωμένα αρκετά αρχιτεκτονικά μέλη που φαίνεται ότι ανήκαν σε προηγούμενους ναούς. Από την εκκλησία ξεχωρίζουν το ξυλόγλυπτο εικονοστάσιο και το σκαλιστό πέτρινο κωδωνοστάσιο. Η εκκλησία δεν έχει τοιχογραφηθεί. Γύρω από αυτήν υπήρχαν μοναστηριακά κτήρια που εχρησιμοποιούντο για φιλοξενία ξένων κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας.
Ο Άγιος Αντώνιος στα Κελλιά
O ναός του Αγίου Αντωνίου στα Κελλιά της επαρχίας Λάρνακας, χωριό που φαίνεται να πήρε την ονομασία του από τα κελλιά των μοναχών που ήταν κτισμένα στην περιοχή, θα πρέπει να υπήρξε μοναστικός έως τον 12ο αιώνα περίπου. Πρόκειται για μεταβατικό ναό του 9ου αιώνα, ο οποίος αρχικά κτίστηκε ως τρουλαίος σταυροειδής εγγεγραμμένος και αργότερα υπέστη μετατροπές, κυρίως στον τρόπο στέγασης. Το μνημείο διατηρεί επάλληλα διαδοχικά στρώματα τοιχογραφίας, αποσπασματικού χαρακτήρα, που καλύπτουν μία ευρεία περίοδο από τον 9ο έως τον 13ο αιώνα. Ο ναός του Αγίου Αντωνίου προσφέρει μία μοναδική ευκαιρία στον επισκέπτη να μελετήσει από κοντά την εξέλιξη της βυζαντινής ζωγραφικής στην Κύπρο, μέσα σε διάστημα πέντε αιώνων.
Η εκκλησία έχει σήμερα μορφή σταυρεπίστεγου ναού. Η εγκάρσια όμως τρουλλοκαμάρα όπως και μεγάλο τμήμα του ναού (βόρειο τμήμα, κεντρικό τμήμα του νότιου τοίχου, αψίδα, νάρθηκας) είναι μεταγενέστερα. Ο ναός αρχικά κτίστηκε σαν εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλλο, με τρεις αψίδες στον ανατολικό τοίχο. Τα πλατιά τόξα που ενώνουν τους πεσσούς με τον ανατολικό και δυτικό τοίχο και έχουν το ίδιο σχεδόν άνοιγμα με τις καμάρες που στήριζαν τον τρούλλο, δίδουν την εντύπωση κανονικής τοξοστοιχίας μιας βασιλικής. Το χαρακτηριστικό αυτό σε συνδυασμό με τον τρόπο τοιχοδομίας των αρχικών τμημάτων της εκκλησίας και με τις αρχαιότερες τοιχογραφίες που σώθηκαν, μας οδηγεί σε μια μεταβατική περίοδο από την βασιλική προς τον εγγεγραμμένο σταυροειδή.
Ο Άγιος Αντώνιος στα Κελλιά Λάρνακας (cyprushighlights.com)
Η εκκλησία του Αγίου Αντωνίου έχει εσωτερικές διαστάσεις 13,5×11 μ. χωρίς το νάρθηκα και την αψίδα. Καταστράφηκε κατά την επιδρομή των Μαμελούκων το 1425 και έμεινε εγκαταλειμμένη για πολλά χρόνια. Κατά την επιδρομή αυτή καταστράφηκαν ο τρούλλος, η ανατολική και η δυτική καμάρα και μεγάλα τμήματα της βόρειας και νότιας καμάρας. Καταστράφηκαν επίσης τελείως ο βόρειος τοίχος μαζί με το βορειοανατολικό και βορειοδυτικό διαμέρισμα της εκκλησίας και οι αψίδες. Η επισκευή του ναού έγινε γύρω στο 1500, όπως μαρτυρεί ο τύπος της αψίδας και του παραθύρου της και το βόρειο τμήμα του ναού κι η τρουλλοκαμάρα. Στο μεγάλο αυτό χρονικό διάστημα εγκατάλειψης αναπτύχθηκαν οι λειχήνες και τα άλλα σπορόφυτα που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια των εργασιών επισκευής του ναού το 1975 και 1976. Αργότερα ενισχύθηκαν τα τόξα και οι πεσσοί με αποτέλεσμα να αλλάξει τελείως η εσωτερική όψη της εκκλησίας. Οι προσθήκες αυτές όμως είχαν ως αποτέλεσμα την προστασία των τοιχογραφιών στους πεσσούς και στα εσωρράχια των τόξων. Οι άλλες τοιχογραφίες του ναού καταστράφηκαν.
Ύστερα από τη στερέωση της ανωδομής και των τοίχων έγινε δυνατή η αφαίρεση των υποστηριγμάτων των τόξων και των πεσσών και αποκαλύφθηκαν σημαντικές τοιχογραφίες που ανήκουν σε διάφορες εποχές. Σε ορισμένα σημεία βρέθηκαν τρία επάλληλα στρώματα τοιχογραφιών και σε άλλα δυο. Στον ανατολικό τοίχο, βόρεια της σημερινής αψίδας, εκεί που καταλήγει το τόξο που ενώνει τον βορειοανατολικό πεσσό με τον ανατολικό τοίχο σώθηκαν τοιχογραφίες του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου και του αγίου Βασιλείου(;) που μπορούν να χρονολογηθούν στον 12ο αιώνα. Στο 12ο επίσης αιώνα μπορούν να χρονολογηθούν και ένας ιεράρχης και το σωζόμενο τμήμα του νεότερου στρώματος με τη θυσία του Αβραάμ στο δυτικό τοίχο και στο κάτω μέρος του εσωρραχίου του τόξου που ενώνει τον νοτιοδυτικό πεσσό με τον δυτικό τοίχο του ναού. Αντίθετα το πρώτο στρώμα με την θυσία του Αβραάμ, κάτω από το νεότερο στρώμα, μπορεί να χρονολογηθεί στο πρώτο μισό του 11ου αιώνα. Στην ίδια εποχή χρονολογούνται και οι τοιχογραφίες των αγίων Κοσμά και Δαμιανού στο δυτικό τοίχο, κάτω από το τόξο που ενώνει τον βορειοδυτικό πεσσό με τον δυτικό τοίχο. Λίγο μεταγενέστερη είναι η τοιχογραφία όρθιας αγίας στο ανατολικό μισό του εσωρραχίου του τόξου αυτού και η Παναγία με τον Χριστό στην δυτική πλευρά του νοτιοδυτικού πεσσού.
Στη βόρεια όψη του νοτιοδυτικού πεσσού σώθηκαν δυο στρώματα τοιχογραφιών. Στο νεότερο στρώμα εικονίζεται η Παναγία σε θρόνο με τον Χριστό στα γόνατά της και αριστερά όρθιος στρατιωτικός άγιος. Οι τοιχογραφίες αυτές χρονολογούνται στις αρχές του 13ου αιώνα όπως και ωραία τοιχογραφία του αρχαγγέλου στη δυτική πλευρά του βορειοανατολικού πεσσού που δυστυχώς έχει καταστραφεί. Στο 13ο αιώνα μπορούν να χρονολογηθούν και οι τοιχογραφίες του αγίου Γεωργίου στη δυτική όψη του βορειοανατολικού πεσσού, πάνω από την τοιχογραφία του αρχαγγέλου και στην ανατολική όψη του βορειοδυτικού πεσσού. Άλλη τοιχογραφία του αγίου Γεωργίου βρίσκεται στη νότια όψη του βορειοδυτικού πεσσού. Παλαιότερη είναι η τοιχογραφία με τρεις άγιες γυναίκες στην ανατολική όψη του βορειοδυτικού πεσσού πιο κάτω από την τοιχογραφία του αγίου Γεωργίου. Στη νότια όψη του βορειοανατολικού πεσσού σώθηκαν δυο στρώματα τοιχογραφιών που εικονίζουν ιεράρχη. Απέναντι στη νότια όψη του νοτιοανατολικού πεσσού σώθηκαν πάλι δυο στρώματα τοιχογραφιών. Στο νεότερο στρώμα που μπορεί να χρονολογηθεί στον 13ο αιώνα εικονίζεται ο άγιος Κωνσταντίνος της Ορμήδειας, σαν στρατιωτικός άγιος. Στη βόρεια όψη του νοτιοδυτικού πεσσού στο αρχικό στρώμα εικονίζεται, κάτω η Παναγία βρεφοκρατούσα ένθρονη σε λυρόσχημο θρόνο και πάνω αγένειος σε λυρόσχημο θρόνο, ίσως ο Χριστός. Οι τοιχογραφίες αυτές έχουν υποστεί πολλή φθορά κι έχουν ανάγκη συντήρησης και καθαρισμού προτού χρονολογηθούν.
Στην ανατολική όψη του νοτιοδυτικού πεσσού σώθηκαν τρία στρώματα τοιχογραφιών. Το νεότερο στρώμα ανήκει στις αρχές του 13ου αιώνα. Σ’ αυτό εικονίζεται όρθιος ο άγιος Δημήτριος. Στην ίδια εποχή ανήκει και η τοιχογραφία με δυο αγίους που βρίσκεται πιο ψηλά. Κάτω από την τοιχογραφία του αγίου Δημητρίου, στο δεύτερο στρώμα, εικονίζεται η Παναγία όρθια με τον Χριστό και ένας ιεράρχης που πιθανό να ανήκουν στον 11ο αιώνα. Στο αρχικό στρώμα που είναι αρκετά κατεστραμμένο εικονίζονται δυο άγιοι (άγιος Ανδρόνικος και αγία Αθανασία;).
Ο Άγιος Παντελεήμων, τοιχογραφία από τον Ι.Ν. Αγίου Αντωνίου στα Κελλιά (pixabay.com)
Τέλος, στη δυτική όψη του νοτιοανατολικού πεσσού σώθηκαν δυο στρώματα τοιχογραφιών. Και στα δυο εικονίζεται η Σταύρωση. Το νεότερο στρώμα ανήκει στο 13ο αιώνα όπως και το σωζόμενο τμήμα της σκηνής της Προδοσίας (σώζεται ο Απ. Πέτρος να κόβει το αυτί του Μάλχου) πιο ψηλά. Το αρχικό στρώμα με τη Σταύρωση εικονογραφικά και τεχνοτροπικά μας οδηγεί στον 9ο ίσως αιώνα. Στο ανατολικό μισό της βόρειας καμάρας του ναού κοντά στο βόρειο τοίχο της τρουλλοκαμάρας σώζονται κομμάτια από τη σκηνή της Πεντηκοστής.
Στη νότια όψη του βορειοδυτικού πεσσού εικονίζεται η Θεοτόκος. Στη θέση των ευαγγελιστών στα σφαιρικά τρίγωνα υπήρχαν ολόγλυφα τα σύμβολα των ευαγγελιστών. Σώζεται μόνο το κεφάλι του συμβόλου του ευαγγελιστή Ματθαίου. Ο χαρακτήρας των τοιχογραφιών του ναού του Αγίου Αντωνίου στα Κελλιά είναι αποσπασματικός και έχει χαρακτήρα αναθηματικό. Η τέχνη των τοιχογραφιών ιδιαίτερα των παλαιότερων είναι εξαιρετική. Όμως και η τέχνη των τοιχογραφιών του 13ου αιώνα είναι φανερά επηρεασμένη από τη βυζαντινή τέχνη του αιώνα αυτού.
Στην αρχική διακόσμηση, δηλαδή στα τέλη του 9ου αιώνα, φαίνεται να ανήκει η παράσταση της Σταύρωσης. Στον 11ο αιώνα ανήκουν οι παραστάσεις της Θυσίας του Αβραάμ, του αγίου Παντελεήμονος, των αγίων Ανδρονίκου και Αθανασίας, όπως και κάποιες άλλες πολύ φθαρμένες παραστάσεις. Στον 12ο αιώνα ανήκουν η μορφή του Αβραάμ, η ένθρονη Θεοτόκος, ο ιεράρχης αριστερά από τον Αβραάμ, τρεις παραστάσεις έφιππου αγίου Γεωργίου, η αποτοιχισμένη τοιχογραφία της όρθιας δεομένης Θεοτόκου δίπλα σε άγιο, οι άγιοι Διομήδης(;), Ανδρόνικος και Δημήτριος. Στον 13ο αιώνα, τέλος, ανήκει η Σταύρωση, μία παράσταση της Προδοσίας, καθώς και η αποτοιχισμένη τοιχογραφία του αγίου Δημητρίου.
Ο Άγιος Αντώνιος και ο Πύργος Κορνάρου στη Μυρσίνη Λασιθίου
Ο Άγιος Αντώνιος στη Μυρσίνη Λασιθίου (iscreta.gr)
Στην περιφέρεια της Μυρσίνης, κοντά στη θάλασσα βρίσκεται ο ναός του Αγίου Αντωνίου και ένας μεσαιωνικός πύργος, εκεί που για πολλά χρόνια υπήρχε ένας μικρός συνοικισμός. Η οικοδόμηση του αρχικού ναού του Αγίου Αντωνίου ανάγεται με επιφύλαξη στη Βυζαντινή εποχή. Ο ναός φαίνεται πως ήταν γεμάτος τοιχογραφίες που απεικόνιζαν αγίους και ευαγγελικά γεγονότα. Με την κατάρρευση του πύργου το 1918, ο ναός στο μεγαλύτερο μέρος του γκρεμίστηκε αλλά πολύ γρήγορα, το 1920, ξαναχτίστηκε στη σημερινή μορφή του. Στο βόρειο τοίχο στο εσωτερικό του ναού σώζεται το χάραγμα «Βιτζέντζο Κορνάρος 1677». Ο προσκυνητής που θέλησε ν’ αφήσει μνημόνιο της επίσκεψής του στο ναό δεν είναι ο ποιητής του Ερωτόκριτου, αλλά μάλλον ένας από τους απογόνους της εξελληνισμένης βενετσιάνικης οικογένειας αρχόντων.
Η οικοδόμηση του πύργου ανάγεται στα χρόνια της Βενετοκρατίας. Είναι πιθανό να ανεγέρθηκε ως οχυρή κατοικία – πυργόσπιτο, κάτι το οποίο συνηθιζόταν μετά το 15ο αιώνα από αρχοντικές οικογένειες που ζούσαν στην ύπαιθρο. Ταυτόχρονα, μπορεί να χτίστηκε και για λόγους φρούρησης της περιοχής, λόγω των συχνών πειρατικών και τουρκικών επιδρομών. Κατά την επανάσταση ενάντια στους Οθωμανούς του 1897, οι ντόπιοι φοβήθηκαν μήπως οι Τούρκοι καταλάβουν και εκμεταλλευτούν το πύργο και γι’ αυτό προσπάθησαν να τον κατεδαφίσουν με δυναμίτες. Ο πύργος υπέστη σοβαρές ρωγμές και σε μια μεγάλη κακοκαιρία του 1918 ένα μεγάλο τμήμα του κατέρρευσε γκρεμίζοντας εν μέρει και το ναό του Αγίου Αντωνίου. Τη δεκαετία του 1990 ο πύργος αναστηλώθηκε και έκτοτε είναι επισκέψιμος.
Ο Άγιος Αντώνιος στο Βένι Αμαρίου
Ο Άγιος Αντώνιος στο Βένι είναι Μετόχιο της Ιεράς Πατριαρχικής καί Σταυροπηγιακής Μονής Αρκαδίου. Γι’ αυτό, αν και βρίσκεται στα γεωγραφικά όρια της επαρχίας Αμαρίου, υπάγεται εκκλησιαστικά στην Ιερά Μητρόπολη Ρεθύμνης καί Αυλοποτάμου. Σε μία από τις πιο πράσινες περιοχές της Κρήτης, στην καρδιά του Αμαρίου Ρεθύμνου και στην κορυφή του λόφου Βένι, βρίσκεται το έρημο σήμερα μοναστήρι του Αγίου Αντωνίου με τον ομώνυμο σπηλαιώδη ναό του αγίου των σπηλαίων, που τιμάται στις 17 Ιανουαρίου. Για να φτάσουμε ως εκεί ακολουθούμε χωματόδρομο από το χωριό Βολιώνες Αμαρίου, ο οποίος μας οδηγεί εκεί.
Η Ι.Μ. Αγίου Αντωνίου στο Βένι Αμαρίου (kritipoliskaihoria.gr)
Το Βένι είναι χτισμένο σε περίοπτη θέση, με μοναδική θέα στον Ψηλορείτη. Η ονομασία «Βένι» στην κρητική διάλεκτο σημαίνει ανηφόρα. Για να φθάσει κανείς στον ναό, πρέπει ν’ ανηφορίσει στην κορυφή του λόφου Βένι, όπου είναι κτισμένος. Αποτελεί κτίσμα των βυζαντινών χρόνων. Χρησιμοποιήθηκε από τη Μινωική εποχή ως λατρευτικό σπήλαιο και παντού συναντά κανείς ακόμα και σήμερα όστρακα. Μέσα στο αρκετά βαθύ σπήλαιο που χωρίζεται σε δυο τμήματα υπάρχει θαυματουργό αγίασμα και οστά μοναχών παλαιότερων εποχών, πολύ παλιές εντυπωσιακές πήλινες λεκάνες οι οποίες επίσης γεμίζουν με θαυματουργό αγίασμα από τη συνεχή σταγονοροή της οροφής. Στον ίδιο χώρο του σπηλαίου διατηρείται η αρχαία συνήθεια οι χωρικοί να προσφέρουν στον ιερέα λαχανικά ή αυγά, προκειμένου να τα αγιάσει.
Η Ι.Μ. Αγίου Αντωνίου στο Βένι Αμαρίου (kritipoliskaihoria.gr)
Στον εξωτερικό χώρο του σπηλαίου υπάρχει περίβολος με κελιά που διατηρούνται σε άριστη κατάσταση. Το μοναστήρι χτίστηκε κατά το Βυζάντιο, ενώ αργότερα στην Ενετοκρατία, υπήρξε η έδρα της οικογένειας των επαναστατών Χορτάτζηδων. Στο λιθόστρωτο καλντερίμι που οδηγεί στη μονή βλέπουμε κρήνες με τρεχούμενο νερό, ενώ υπάρχουν πολλά πλατάνια που προσφέρουν τη σκιά τους. Ένα από αυτά υπάρχει από την περίοδο της Τουρκοκρατίας.
Η Μονή είναι ο χώρος, στον οποίο συναντιόνταν οι προεστοί της περιοχής και ελάμβαναν σημαντικές αποφάσεις. Για το λόγο αυτό αποκαλείται και η «Πνύκα της Κρήτης». Οι Τούρκοι έκαψαν το μοναστήρι τρεις φορές για ν’ αποτρέψουν τις συγκεντρώσεις των επαναστατών εκεί και να περιορίσουν τη δράση τους. Από την 28η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων έχει εγκριθεί μελέτη για την αποκατάσταση του Ηγουμενείου της Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Μονής Αρκαδίου Μετόχιο του Οσίου Αντωνίου στο Βένι.
Ο Άγιος Αντώνιος στο φαράγγι Αλμυρού
Στις 17 Ιανουαρίου πανηγυρίζει στην Κρήτη και η εκκλησία του Αγίου Αντωνίου και της Αγίας Παρασκευής στο φαράγγι Αλμυρού, στα Ελληνοπεράματα Ηρακλείου. Ο ναός του Αγίου Αντωνίου βρίσκεται μέσα στο Φαράγγι του Αλμυρού και υπήρξε το καθολικό της ιεράς μονής Αγίου Ιωάννου του Φαραγγίτη, η οποία γνώρισε ιδιαίτερη ακμή κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας στην Κρήτη, κατά τα έτη 1350-1669. Η Μονή καταστράφηκε κατά την κατάληψη της Κρήτης από τους Οθωμανούς, το 1669. Σήμερα από το παλαιό μοναστήρι σώζονται μόνον ερείπια, καθώς και ο ιερός ναός που αποτελείται από δίκλιτη εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Αντώνιο και στην Αγία Παρασκευή με παλαιές και ιδιαίτερης αξίας αγιογραφίες.
Ο Ι.Ν. Αγίων Αντωνίου και Παρασκευής στο φαράγγι Αλμυρού (idi45.blogspot.com)
Πολύ κοντά στον ναό των αγίων Αντωνίου και Παρασκευής υπάρχει και ένα ακόμα εκκλησάκι αφιερωμένο στην Αγία Μαρίνα, το οποίο αποτελούσε τον ναό του κοιμητηρίου της παλαιάς μονής. Στην ύπαρξη των ναών αυτών που είναι αφιερωμένοι στους τρεις αυτούς αγίους της πίστεώς μας οφείλει και το φαράγγι μία από τις πολλές ονομασίες που έχει, αυτήν του φαραγγιού των Τριών Εκκλησιών. Πιο κάτω στο φαράγγι ο επισκέπτης συναντά και ένα εικονοστάσι αφιερωμένο στον Άγιο Γεώργιο, στην δε αρχή του φαραγγιού σώζεται παλαιός ναός αφιερωμένος στον Σωτήρα Χριστό.
Ιερά Μονή Αγίου Αντωνίου Άρβης
Η ιερά μονή Αγίου Αντωνίου Άρβης ιδρύθηκε το 1880 από τον μοναχό Αρτέμιο. Αρχικά ο Αρτέμιος είχε επιλέξει ένα σημείο στην είσοδο του φαραγγιού της Άρβης ως το πλέον κατάλληλο για την ανέγερση της μονής, ακριβώς στην θέση, όπου υπήρχε αρχαίο ιερό αφιερωμένο στον Άρβιο Δία. Τελικά όμως ανέβηκε στις πλαγιές του φαραγγιού, σε μια τοποθεσία με πανοραμική θέα προς το πέλαγος και εκεί ψηλά έχτισε τη μονή, η οποία ήκμασε σημαντικά παλαιότερα. Σήμερα σώζονται μόνον ερείπια από το παλαιό κτίσμα καθώς και δύο ιεροί ναοί αφιερωμένοι στον Άγιο Αντώνιο τον Μέγα.
Η ιερά μονή Αγίου Αντωνίου της Άρβης (orthodoxcrete.com)
Τον Σεπτέμβριο του 1943, οι Γερμανοί κατακτητές πέρασαν από φωτιά και τσεκούρι ολόκληρη την μαρτυρική επαρχία Βιάννου. Ανήμερα της εορτής του Τιμίου Σταυρού, το πρωί της 14ης Σεπτεμβρίου 1943, κατέφτασαν στην μονή Αγίου Αντωνίου στην Άρβη οι Γερμανοί στρατιώτες. Βρήκαν τον μοναχό Κύριλλο Συναδινάκη και τον σιμισάρη του μοναστηριού Μανόλη Παξιμαδάκη και τους σκότωσαν. Αφού λεηλάτησαν το μοναστήρι, έκαψαν τις εικόνες και σύλησαν τα ιερά σκεύη, βγήκαν στο προαύλιο και έβαλαν στόχο την καμπάνα της εκκλησίας. Με χαχανητά και με μεγάλο θάρρος, άρχισαν να πυροβολούν το σήμαντρο. Πριν φύγουν έβαλαν μεγάλη φωτιά και έκαψαν τα κελιά του μοναστηριού. Στα νεότερα χρόνια, ο Γέροντας Ιωαννίκιος Ανδρουλάκης, έχει συνδέσει το όνομά του με την Μονή, όπου έμεινε από το 1977 έως το 1992 και ήταν η τέταρτη κατά σειρά Μονή που ανακαίνισε και της έδωσε ξανά το χαμένο φυσικό, αλλά και πνευματικό της κάλλος.
Ιερά Μονή Αγίου Αντωνίου Απεζανών
Η Μονή του Αγίου Αντωνίου Απεζανών είναι κτισμένη σε ένα βραχώδες υψίπεδο των Αστερουσίων Όρεων, σε υψόμετρο 440 μ., περίπου 63 χλμ. νότια του Ηρακλείου. Από το σημείο αυτό ξεκινάει η μεγάλη κοιλάδα του Αντισκαρίου που καταλήγει στα Πλατειά Περάματα. Η πρόσβαση στην μονή γίνεται με χωματόδρομο, είτε από την Πλώρα είτε στρίβοντας από τον δρόμο που οδηγεί στους Καλούς Λιμένες. Η μονή λειτουργεί ως ανδρικό μοναστήρι και είναι από τις παλαιότερες στην Κρήτη. Ήταν κτισμένη με φρουριακή αρχιτεκτονική, η οποία ωστόσο έχει υποστεί αλλοιώσεις από παρεμβάσεις που έγιναν κατά τον 20ό αιώνα. Το φρούριο ήταν ορθογώνιο και σχηματιζόταν από τους εξωτερικούς τοίχους των κτηρίων. Προστατευόταν από πύργους με κανόνια και για τούτο ονομαζόταν Τοπλού Μαναστήρ από τους Τούρκους, δηλ. μοναστήρι με κανόνια (τοπ στα τουρκικά σημαίνει κανόνι), όπως ακριβώς και η Μονή Παναγίας Ακρωτηριανής στη Σητεία.
Ιερά Μονή Αγίου Αντωνίου Απεζανών (apopsilive.gr)
Το καθολικό της μονής βρίσκεται στην άκρη του περιβόλου και όχι στο κέντρο του, όπως συνηθίζεται. Είναι τρίκλιτο, χτισμένο στη θέση παλαιότερου ναού του Αγίου Αντωνίου. Τα τρία κλίτη είναι αφιερωμένα στον Άγιο Αντώνιο (17 Ιανουαρίου), στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος (6 Αυγούστου) και στους Τρεις Ιεράρχες (30 Ιανουαρίου). Το υπέροχο ξυλόγλυπτο τέμπλο της εκκλησίας αντανακλάει τον πλούτο που είχε κάποτε η Μονή, ενώ πιστεύεται ότι μια εικόνα του ανήκει στον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο (El Greco). Επίσης, στο μοναστήρι ανήκει η εικόνα του Αγίου Αντωνίου, έργο του Μιχαήλ Δαμασκηνού. Δίπλα στον ναό βρίσκεται το εντυπωσιακό διώροφο ηγουμενείο, το οποίο κτίστηκε αρχικά για να στεγάσει την Επισκοπή Αρκαδίας, πράγμα που δεν κατέστη δυνατόν. Επίσης, τριγύρω υπάρχουν τα κελιά των μοναχών, ο ξενώνας, η τράπεζα και το πηγάδι, από όπου υδρεύεται το μοναστήρι. Στη μονή σώζονται πολύτιμα εκκλησιαστικά κειμήλια, όπως παλαιά άμφια, χρυσοί και ασημένιοι σταυροί, ευαγγέλια, εικόνες, λείψανα Αγίων κ.ά.
Η Μονή υπήρξε το μεγαλύτερο ανθενωτικό – αντιπαπικό κέντρο της Κρήτης κατά την Ενετοκρατία. Υπήρξε κέντρο γραμμάτων και Θεολογίας, αλλά από την εποχή της Τουρκοκρατίας έγινε αγροτικού χαρακτήρα. Γύρω από το μοναστήρι υπάρχει μικρός αγροτικός οικισμός που αναπτύχθηκε παράλληλα με το μοναστήρι.
Ιερά Μονή Αγίου Αντωνίου Απεζανών (apopsilive.gr)
Κατά την ιερά παράδοση, το μοναστήρι του Αγίου Αντωνίου Απεζανών ιδρύθηκε από τέσσερις ασκητές του Αγίου Αντωνίου αρχικά μέσα στο Αγιοφάραγγο, η εκκλησία του οποίου σώζεται ακόμη μέσα στο φαράγγι και ανήκει στην ιερά μονή της Παναγίας Οδηγήτριας. Οι ασκητές αυτοί ήταν οι αδερφοί Μάρκος, Λέων, Αντώνιος και Μαρία Παπαδόπουλοι, που προέρχονταν από πλούσια οικογένεια του Χάνδακα. Εξ αιτίας των συχνών πειρατικών επιδρομών στις παραθαλάσσιες περιοχές της Κρήτης, οι μοναχοί αποφάσισαν, το 1443, να εγκαταλείψουν το Αγιοφάραγγο και ν’ αναζητήσουν ένα ασφαλέστερο σημείο για να εγκατασταθούν. Έτσι, φόρτωσαν την εικόνα του Αγίου Αντωνίου, που πιστεύεται ότι είναι η εικόνα του Μιχαήλ Δαμασκηνού, που φυλάσσεται στην μονή ακόμη, σε ένα μουλάρι και ξεκίνησαν την περιπλάνησή τους στη Μεσαρά. Όταν έφτασαν στα Καπαριανά, δίπλα στις Μοίρες, ένας πλούσιος Τούρκος που ήταν τυφλός και παράλυτος εκ γενετής, διέκρινε ένα φως που ερχόταν από την μεριά τους. Τότε ζήτησε από τους μοναχούς να παραμείνουν στο αρχοντικό τους κι αν ως το πρωί θεραπευόταν από τον Άγιο Αντώνιο, θα τους παραχωρούσε κτήματά του για την ανέγερση της μονής.
Το παλαιό ξυλόγλυπτο τέμπλο της Ιεράς Μονής Αγίου Αντωνίου Απεζανών (apopsilive.gr)
Πράγματι το επόμενο πρωί, ο Τούρκος έβλεπε και έτσι οι μοναχοί ξεκίνησαν το ταξίδι τους για τα κτήματά του. Ο Τούρκος ήταν παράλυτος ακόμη και τους οδήγησε έφιππος στη σημερινή περιοχή της μονής. Όταν έφτασαν στο σημείο που βρίσκεται σήμερα η πύλη του μοναστηριού, ο Τούρκος έπεσε από το ζώο και στάθηκε όρθιος, ως εκ θαύματος. Επειδή μάλιστα επέζεψε (κατέβηκε από το άλογο) σε αυτό το σημείο, πιστεύεται ότι για τούτο η μονή ονομάστηκε «Απεζανών». Οι μοναχοί θέλησαν να συνεχίσουν την περιήγησή τους στην περιοχή, αλλά το άλογο που έφερε την εικόνα του Αγίου Αντωνίου ακινητοποιήθηκε στο σημείο που είναι κτισμένη η εκκλησία σήμερα. Οι μοναχοί δεν κατάφεραν να το μετακινήσουν και έτσι διανυκτέρευσαν εκεί. Το βράδυ είδαν όνειρο τον Άγιο Αντώνιο, ο οποίος τους ζητούσε να κτίσουν την εκκλησία του σε αυτό το σημείο.
Ιερά Μονή Αγίου Αντωνίου Απεζανών (apopsilive.gr)
Πράγματι, οι μοναχοί θέλησαν να ξεκινήσουν τις εργασίες, αλλά έπρεπε να βρουν πρώτα νερό. Άρχισαν να σκάβουν πηγάδι, αλλά το έδαφος ήταν πετρώδες και άνυδρο και η εκσκαφή πηγαδιού πολύ δύσκολη. Όταν ξεκουραζόταν ο αδερφός Αντώνιος, ο Άγιος Αντώνιος εμφανίστηκε ξανά και του είπε ότι θα έβρισκαν τρία βόλια δίπλα στο πηγάδι. Αν έριχναν το μεγαλύτερο μέσα σε αυτό, τότε θα ανέβλυζε νερό αμέσως. Έτσι κι έγινε, έριξαν την πέτρα και το νερό έτρεχε για 40 μέρες. Έπειτα η στάθμη του έπεσε στο σημερινό της επίπεδο.
Ο Άγιος Αντώνιος στο Αγιοφάραγγο
Το Αγιοφάραγγο βρίσκεται νότια της Μονής Οδηγήτριας και δημιουργήθηκε από τις κοίτες δύο ρεμάτων που ξεκινούν το ένα βόρεια-βορειοανατολικά από το Γυαλομονόχωρο και το άλλο βορειοανατολικά από την Οδηγήτρια. Τα δύο ρέματα συναντούνται κοντά στην Αγία Κυριακή και αφού ακολουθήσουν μια σχετικά ομαλή διαδρομή δυτικά και νότια της εκκλησίας της Αγίας Κυριακής, εισέρχονται στο ποροφάραγγο απ’ όπου αρχίζει το κυρίως φαράγγι, το Αγιοφάραγγο και καταλήγουν στο Λιβυκό πέλαγος, όπου απλώνεται μια μικρή, αλλά θαυμάσια παραλία.
Ο ιερός ναός Αγίου Αντωνίου στο Αγιοφάραγγο (ocrthodoxcrete.com/fb)
Το Αγιοφάραγγο υπήρξε ανέκαθεν τόπος ασκητισμού, για τούτο και αναφέρεται ως το «Άγιον Όρος της Κρήτης». Στη μεγαλύτερη διαδρομή του υψώνονται δεξιά και αριστερά τεράστιοι κάθετοι βράχοι, στους οποίους υπάρχουν πολλές σπηλιές. Είναι εξαιρετικά γραφικό και γίνεται ακόμη γραφικότερο από το γεγονός ότι μπορείς να το περάσεις μόνο πεζοπορώντας, καθώς ο τόπος είναι απομονωμένος, άγριος και τραχύς. Κατηφορίζοντας το φαράγγι, στα 250 περίπου μέτρα πριν φτάσουμε στην παραλία, βρίσκεται ο ναός του Αγίου Αντωνίου, που υπήρξε και το κέντρο του ασκητισμού της περιοχής, αφού σε αυτόν πρέπει να γίνονταν όλες τις τελετουργίες της χριστιανικής λατρείας. Η εκκλησία του Αγίου Αντωνίου πιστεύεται ότι έχει ανακαινιστεί τρεις φορές για να πάρει τη σημερινή της μορφή.
Άγιος Αντώνιος, Αγιοφάραγγο (orthodoxianewsagency.gr)
Κατ’ αρχάς, ήταν ένα μικρό εκκλησάκι σε μια μικρή σπηλιά μέσα στο βράχο, αλλά καθώς περνούσαν τα χρόνια και μεγάλωνε ο αριθμός των ασκητών χρειαζόταν μεγαλύτερη εκκλησιά γι’ αυτό και την μεγάλωσαν. Για τρίτη και τελευταία φορά ανακαινίστηκε -ή μεγάλωσε- κατά τον 14ο ή 15ο αιώνα και έτσι διατηρείται μέχρι σήμερα. Είναι αρίστης τεχνικής αρχιτεκτονικής και είχε τοιχογραφηθεί, αλλά λόγω του ότι βρίσκεται κοντά στην θάλασσα οι τοιχογραφίες καταστράφηκαν. Έξω από την εκκλησία υπάρχει ένα πηγάδι, από το οποίο προμηθεύονταν το νερό τους οι ασκητές καθ’ ότι δεν υπάρχει εκεί κοντά καμία πηγή. Νότια από την εκκλησία, πάνω σ’ ένα μικρό ύψωμα, βρέθηκε συλημένος κυκλικός θολωτός μινωικός τάφος, που δείχνει την ανθρώπινη παρουσία από την Μινωική εποχή.
Τέλος, κατηφορίζοντας από την Εκκλησία του Αγίου Αντωνίου προς την θάλασσα, στην αριστερή πλευρά και σε μικρή απόσταση από την εκκλησία, υπάρχει ο «Γουμενόσπηλιος», ένα μικρό σπήλαιο με πολύ στενή είσοδο. Σύμφωνα με το θρύλο, στο Αγιοφάραγγο ασκήτευαν 300 ερημίτες, οι οποίοι δεν επικοινωνούσαν ποτέ μεταξύ τους, εκτός από την ημέρα της Αναστάσεως. Έτσι, στην Ανάσταση, αφού έκαναν την αναστάσιμη θεία λειτουργία στον Άγιο Αντώνιο, μαζεύονταν όλοι οι ερημίτες του φαραγγιού στον Γουμενόσπηλιο και κάθονταν στις 300 πέτρες που υπήρχαν τριγύρω. Αφού μετρούσαν πόσες πέτρες έλειπαν, καταλάβαιναν πόσοι είχαν πεθάνει στη διάρκεια της χρονιάς.
Ο Άγιος Αντώνιος στο Αγιοφάραγγο, η παραλία του Αγιοφάραγγου και ο Γουμενόσπηλιος (viannitika.gr)
Χρόνια πολλά, με την ευλογία του Αγίου Αντωνίου!
Πηγές: bigcyprus.com.cy, iscreta.gr, fb, maleviziotis.gr, agiosantonios.com, kallistorwntas.blogspot.com, e-kyklades.gr, aegeanislands.gr, armenisths.blogspot.com, orthodoxianewsagency.gr, kritipoliskaihoria.gr, polignosi.com, apopsilive.gr, sites.google.com, idi45.blogspot.com, Ιερά Μονή Αγίου Αντωνίου Άρβης – σελίδα στο fb, osiosxatziananias.gr, patris.gr, viannitika.gr, orthodoxcrete.com
kimintenia.wordpress.com
kimintenia 