kimintenia

10 Απριλίου 1826

Βρυζάκης Θεόδωρος, Η Έξοδος του Μεσολογγίου, Εθνική Πινακοθήκη

«Kι’ απ’ όπου χαράζει
Ώς όπου βυθά,
Tα μάτια μου δεν είδαν τόπον ενδοξότερον
από τούτο το αλωνάκι»
Διονύσιος Σολωμός «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι»

Η Τρίτη πολιορκία του Μεσολογγίου (συχνά αναφέρεται και ως δεύτερη πολιορκία) ήταν ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821. Ήταν το γεγονός που έδωσε έμπνευση στο Διονύσιο Σολωμό να γράψει τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους». Έλαβε χώρα στο διάστημα από 25 Απριλίου του 1825 έως 10 Απριλίου του 1826, οπότε και τερματίστηκε με την ηρωική έξοδο του Μεσολογγίου. Η πολιορκία διακρίνεται σε δύο φάσεις. Η πρώτη από τον Απρίλιο του 1825 μέχρι τον Οκτώβριο του 1825, όταν η πόλη πολιορκήθηκε από τα στρατεύματα του Κιουταχή και η δεύτερη από τον Δεκέμβριο του 1825 έως τον Απρίλιο του 1826, όταν η πόλη πολιορκήθηκε από τα στρατεύματα του Ιμπραήμ και του Κιουταχή από κοινού.

Το Μεσολόγγι κήρυξε την επανάσταση στις 20 Μαΐου 1821 με τον οπλαρχηγό Δημήτριο Μακρή. Το 1822, μετά την ήττα των Ελλήνων στη μάχη του Πέτα τα τουρκικά στρατεύματα κατευθύνθηκαν προς το Μεσολόγγι και πολιόρκησαν την πόλη. Η Πρώτη πολιορκία του Μεσολογγίου διήρκεσε δύο μήνες και έληξε με αποτυχία των τουρκικών δυνάμεων να κυριεύσουν την πόλη. Στα μέσα του 1823 οι τουρκικές δυνάμεις σχεδίασαν νέα εκστρατεία που περιλάμβανε πολιορκία και κατάληψη του Μεσολογγίου. Μετά από σκληρές μάχες που δόθηκαν στην περιοχή της Ευρυτανίας τα τουρκικά στρατεύματα κατευθύνθηκαν προς το Μεσολόγγι. Οι αρχές και οι κάτοικοι της πόλης προετοιμάστηκαν για πολιορκία όμως τα τουρκικά στρατεύματα προτίμησαν να πολιορκήσουν το Αιτωλικό. Το γεγονός αυτό αναφέρεται συχνά ως Δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου.

Πρώτη φάση της πολιορκίας

Δημήτριος Μακρής

Μετά την αποτυχία του Ομέρ Βρυώνη να καταλάβει το Μεσολόγγι στα 1822, ο Σουλτάνος επέλεξε τον ικανότερο στρατηγό του Ρεσίτ Πασά στον οποίο και παραχώρησε πλήρεις εξουσίες διορίζοντάς τον, παράλληλα, αρχιστράτηγο (σερασκέρη) και στρατιωτικό διοικητή ολόκληρης της Στερεάς (Ρούμελη Βαλεσή). Ο Κιουταχής, όπως επίσης ονομαζόταν λόγω της καταγωγής του απ’ την Κιουτάχεια της Μ. Ασίας, στρατοπέδευσε τον Μάρτιο του 1825 έξω απ’ τα Ιωάννινα και άρχισε αθρόα στρατολογία μεταξύ των Οθωμανικών πληθυσμών, ενώ, με τη βοήθεια του εξωμότη Γ. Βαρνακιώτη καλούσε τους χριστιανούς σε υποταγή, με την υπόσχεση της έγγραφης αμνηστίας, κατ’ εντολή του Σουλτάνου.

Μπροστά στη μεγάλη απειλή που συνιστούσε η παρουσία του Κιουταχή, ο οποίος έπειτα από συνολική προετοιμασία τρεισήμισι μηνών στις 15 Απριλίου 1825 έφτασε μπροστά στο Μεσολόγγι επικεφαλής 30.000 Τούρκων, η ελληνική επιτροπή της δυτικής Ελλάδας εξέδωσε ανακοίνωση καλώντας τους κατοίκους των επαρχιών Αιτωλίας και Ακαρνανίας σε συστράτευση. Την ίδια στιγμή στο εσωτερικό της πόλεως βρίσκονταν περίπου 4.000 άνδρες (από τους οποίους οι χίλιοι ήταν προχωρημένης ηλικίας) και 12.000 γυναικόπαιδα. Οι λεπτομέρειες αυτής της δεύτερης πολιορκίας του Μεσολογγίου έγιναν γνωστές από τις ειδήσεις της εφημερίδας του Μάγερ, που εκδίδετο την περίοδο εκείνη. Στην εφημερίδα εκείνη δημοσιεύθηκε η ελληνική προκήρυξη, με ημερομηνία 7 Μαρτίου 1825 και, εκτός του Μάγερ, έφερε την υπογραφή του Κ. Πεταλά. Παράλληλα, ο στρατηγός Ανδρέας Ίσκος διατασσόταν ν’ αναλάβει την υπεράσπιση του Μακρυνόρους, ενώ την 1η Απριλίου το Εκτελεστικό Σώμα που έδρευε στο Ναύπλιο ζήτησε από τους προεστούς της Ύδρας τον απόπλου μιας πολεμικής μοίρας για την προστασία της μαρτυρικής πόλεως από θαλάσσης. Αρχηγός των όπλων του Μεσολογγίου διορίσθηκε ο Νικόλαος Στουρνάρης[1].

Νικόλαος Στουρνάρης

Λίγο πριν ξεκινήσει τον βομβαρδισμό της πόλεως ο Κιουταχής πρότεινε με διαπραγματεύσεις την παράδοσή της. Αφού όμως οι τουρκικές προτάσεις απερρίφθησαν, το Μεσολόγγι αποκλείστηκε δια θαλάσσης από τον στόλο του Μεχμέτ Χιουρέφ πασά και του Γιουσούφ πασά, που κατόρθωσε να προσπελάσει και τη λιμνοθάλασσα. Οι πολιορκητές άρχισαν τις εφόδους, αλλ’ οι πολιουρκούμενοι αμύνονταν με επιτυχία επιδιορθώνοντας τους προμαχώνες και διενεργώντας αλλεπάλληλες εξόδους. Στις 3 Ιουλίου 1825 η δύναμη του στόλου αυξήθηκε με την άφιξη 40 ελληνικών πλοίων, τα οποία τελούσαν υπό την αρχηγία των Μιαούλη και Σαχτούρη. Για ένα μικρό χρονικό διάστημα, κατά το οποίο διακόπηκε ο ναυτικός αποκλεισμός (ο ελληνικός στόλος ασχολήθηκε με την καταδίωξη του τουρκικού μέχρι τη Μάνη), η πόλη ανεφοδιάστηκε με τρόφιμα και στρατιωτικό υλικό, ενώ το ηθικό των πολιορκημένων ανέκαμψε. Στο μεταξύ, στις 7 Αυγούστου, εισήλθαν στην πόλη ενισχύσεις Σουλιωτών και του Κίτσου Τζαβέλα, πλαισιώνοντας την αποδεκατισμένη φρουρά. Στο τουρκικό στρατόπεδο, μολονότι και εκεί οι απώλειες ήταν σημαντικές, ο Κιουταχής αποφάσισε τη συνέχιση της πολιορκίας.

Δεύτερη φάση της πολιορκίας

Η κατάσταση μεταβλήθηκε, όταν στα τέλη του 1825 κατέφθασε στο εχθρικό στρατόπεδο ο Ιμπραήμ με αξιόλογες στρατιωτικές δυνάμεις πάνω από 15.000 Αιγυπτίους. Ο Μεχμέτ Χιουρέφ επανέλαβε τον αποκλεισμό, αλλ’ ο Μιαούλης κατάφερε να ανεφοδιάσει το Μεσολόγγι με όπλα και τρόφιμα. Η πίεση έγινε αφόρητη, μετά την αποχώρηση του ελληνικού στόλου και τον συστηματικό κανονιοβολισμό του Μεσολογγίου από το πυροβολικό του Ιμπραήμ με 2.000 βόμβες το εικοσιτετράωρο. Στις 15 Φεβρουαρίου 1826 οι πολιορκητές διενήργησαν δύο εφόδους, οι οποίες, αν και κατέληξαν σε αποτυχία, προκάλεσαν σοβαρές απώλειες και στις δύο πλευρές. Οι Τούρκοι κυρίευσαν το Βασιλάδι, οι κάτοικοι του οποίου κατέφυγαν στο Μεσολόγγι, επιτείνοντας με τη μετακίνησή τους το επισιτιστικό πρόβλημα της πόλης. Έπειτα από μερικές ανεπιτυχείς επιχειρήσεις των Οθωμανών εναντίον της Κλείσοβας, ο Ιμπραήμ επεδίωξε να εξαντλήσει τους πολιορκημένους με αποκοπή όλων των οδών επικοινωνίας και εφοδιασμού.

Παράδοση του Ανατολικού (Αιτωλικού)

Κίτσος Τζαβέλλας

Με χίλιες βρύσες χύνεται, με χίλιες γλώσσες κρένει:
«Όποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει»
Διονύσιος Σολωμός, «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι»

Μετά την άλωση της νησίδας του Βασιλαδίου, ο Ιμπραήμ στράφηκε εναντίον ενός από τα τελευταία οχυρά ερείσματα που ενίσχυαν την άμυνα του Μεσολογγίου με στόχο την κατάληψή του. Αυτό ήταν το «Ανατολικό» (σήμερα Αιτωλικό) το οποίο προάσπιζε μια ολιγομελής ομάδα Ελλήνων μαχητών (200 άνδρες υπό το Γρ. Λιακατά) με μόλις ένα κανόνι, επί της νησίδας Ντολμά. Οι Αιγύπτιοι, αφού προηγήθηκε σφοδρός βομβαρδισμός της νήσου από τη γειτονική Φοινικιά, εξαπέλυσαν στις 28 Φεβρουαρίου μια μεγάλη επίθεση με δύναμη 2.000 λογχοφόρων (υπό την εποπτεία Γάλλων μισθοφόρων αξιωματικών), η οποία και λύγισε την αντίσταση των υπερασπιστών παρ’ ότι υπέστη αρκετές απώλειες, μεταξύ των οποίων περιλαμβανόταν ο Αλβανός οπλαρχηγός Σέρβανης.

Από τους Έλληνες, όλοι έπεσαν μαχόμενοι. Μια προσπάθεια του Κίτσου Τζαβέλα να βοηθήσει τους επί του Ντολμά ευρισκομένους συμπολεμιστές του, με επιθετική έξοδο που ενήργησε από το Μεσολόγγι επικεφαλής 500 ανδρών, δεν ευωδόθηκε, αφού οι συντριπτικά υπέρτεροι αντίπαλοι, που βρίσκονταν επί της απέναντι παραθαλάσσιας περιοχής, τους υποχρέωσαν να υποχωρήσουν. Μετά την πτώση του Ντολμά, ο Αιγύπτιος αρχιστράτηγος συγκέντρωσε ολόκληρη τη δύναμη πυρός που διέθετε από ξηρά και θάλασσα, εναντίον του «Ανατολικού». Οι κάτοικοι της πόλης, ήδη εξαντλημένοι από τον πολύμηνο αποκλεισμό που είχαν υποστεί, αλλά και απογοητευμένοι από τη μη άφιξη του ελληνικού στόλου προς ενίσχυσή τους με τρόφιμα και πολεμοφόδια, αποφάσισαν να προτείνουν ανακωχή και παράδοση υπό όρους.

α. Ο ναύαρχος Γεώργιος Σαχτούρης, β. Ο οπλαρχηγός Αθανάσιος Ραζηκότσικας, και γ. Ο ναύαρχος Ανδρέας Μιαούλης

Ο Ιμπραήμ, με την εγγύηση και του Κιουταχή, δέχθηκε τους περισσότερους από τους όρους τους, οι οποίοι ήταν να γίνει σεβαστή η ζωή και τιμή των παραδιδομένων και ν’ αφεθούν να αποχωρήσουν ελεύθεροι, παίρνοντας μαζί τους ένα μικρό μέρος της περιουσίας τους (100 γρόσια ο καθένας) και μια ενδυμασία. Ωστόσο, στους όρους μπήκε ένας περιορισμός εκ μέρους των πολιορκητών, να παραμείνει ένα άτομο της επιλογής τους στα χέρια τους κατά τη διαδικασία εκκένωσης της πόλης. Ο λόγος γι’ αυτή την ασυνήθιστη απαίτηση ήταν ότι ο Ιμπραήμ είχε πληροφορηθεί την ύπαρξη μιας ωραιότατης νεαρής Ανατολικιώτισας, την οποία απαίτησε με αυτό τον τρόπο ως προσωπική του λεία πολέμου. Πλην της άτυχης κοπέλας που συνελήφθη και μεταφέρθηκε στη σκηνή του Ιμπραήμ, όλοι οι υπόλοιποι κάτοικοι επιβιβάστηκαν σε πλοία του Κιουταχή με προορισμό την Άρτα και οι Τούρκοι δεσμεύθηκαν για την εκεί και επί ενός έτους, σίτισή τους. Ικανοποιημένος για το τρόπαιό του, ο Ιμπραήμ περιποιήθηκε ιδιαιτέρως όλους τους προκρίτους, προς τους οποίους η συμπεριφορά του υπήρξε αβρότατη[2].

Τελική φάση της πολιορκίας και Έξοδος

Eugène Delacroix, Από την Έξοδο του Μεσολογγίου

«Mητέρα, μεγαλόψυχη στον πόνο και στη δόξα,
Kι’ αν στο κρυφό μυστήριο ζουν πάντα τα παιδιά σου
Mε λογισμό και μ’ όνειρο, τί χάρ’ έχουν τα μάτια,
Tα μάτια τούτα, να σ’ ιδούν μες στο πανέρμο δάσος,
Που ξάφνου σού τριγύρισε τ’ αθάνατα ποδάρια
(Kοίτα) με φύλλα της Λαμπρής, με φύλλα τού Bαϊώνε!»
Διονύσιος Σολωμός, «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι»

Ο Μιαούλης πλέον δεν κατάφερε να λύσει και αυτή τη φορά τον αποκλεισμό και η φρουρά εξαναγκάστηκε να σιτίζεται με σκυλιά, γάτες και ποντίκια, προκειμένου ν’ αποφύγει τον βέβαιο θάνατο από την πείνα.[4] Οι δυσβάστακτες πλέον συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων (λιμός, αρρώστιες κ.λπ.) καθώς και η νέα αποτυχία του Μιαούλη να προσεγγίσει το Μεσολόγγι προκάλεσαν απελπιστική κατάσταση μεταξύ των πολιορκημένων, οι οποίοι δεν έβλεπαν πια άλλη λύση από την Έξοδο. Έτσι τη νύχτα της 10ης Απριλίου 1826 οργάνωσαν τις δυνάμεις τους σε τρία σώματα, υπό την αρχηγία των Νότη Μπότσαρη, Δημητρίου Μακρή και Κίτσου Τζαβέλα. Στο μέσο του τριγώνου που θα σχημάτιζαν αυτές οι δυνάμεις, τοποθετήθηκαν τα γυναικόπαιδα. Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης, αν και ανέλαβε να επιτεθεί από τις πλαγιές του Ζυγού, ελπίζοντας να δημιουργήσει αντιπερισπασμό στους πολιορκητές, τελικά δεν κατόρθωσε να υλοποιήσει την υπόσχεσή του, αφού ο Ιμπραήμ πληροφορήθηκε τα σχέδια των πολιορκημένων.

Έτσι, όταν η ογκώδης μάζα των Ελλήνων ξεκίνησε στις δύο τα μεσάνυχτα την Έξοδο, με αρχηγό τον Αθανάσιο Ραζή-Κότσικα οι άνδρες του Ιμπραήμ και του Κιουταχή ήταν προετοιμασμένοι και οι ντάπιες (προμαχώνες), που είχαν οριστεί ως περάσματα των Μεσολογγιτών, είχαν αποκλειστεί. Ο αιφνιδιασμός του Ιμπραήμ προκάλεσε μεγάλη σύγχυση στην ελληνική πλευρά και ο άνισος αγώνας που επακολούθησε απέβη συντριπτικός για τους Έλληνες. Η πρωτοπορία ωστόσο του σώματος της Εξόδου προχώρησε, διασχίζοντας τις τουρκικές τάξεις κι φθάνοντας αποδεκατισμένη στις πλαγιές του Ζυγού και από εκεί στην Άμφισσα.

Η θυσία του Επισκόπου Ρωγών Ιωσήφ και του Χρήστου Καψάλη

Όσοι είχαν μείνει πίσω αναγκάστηκαν να αγωνιστούν σε φονικές οδομαχίες. Μεταξύ εκείνων που ξέφυγαν (1.300 μαχητές και περίπου εκατό γυναικόπαιδα) ήταν οι Νότης Μπότσαρης, Δημήτριος Μακρής, Κίτσoς Τζαβέλας, Χρήστος Φωτομάρας κ.ά. Ανάμεσα στο πλήθος που επέστρεψε και σφιαγιάστηκε μέσα στην πόλη βρίσκονταν ο επίσκοπος Ρωγών Ιωσήφ (ο εκκλησιαστικός ηγέτης των πολιορκημένων), ο Γιάκομ Μάγερ, ο Μιχαήλ Κοκκίνης (τειχοποιός – αρχιτέκτων)[5] και όσοι ανατινάχτηκαν μαζί με τον Χρήστο Καψάλη στις πυριτιδαποθήκες.

Ο δημογέροντας Χρήστος Καψάλης, όταν κυκλώθηκε από τους εισβολείς στο σπίτι του, όπου είχαν συγκεντρωθεί τραυματίες, γέροντες και γυναικόπαιδα, έβαλε φωτιά στην πυριτιδαποθήκη, ενώ ο μητροπολίτης Ρωγών Ιωσήφ ανατίναξε τον Ανεμόμυλο, στην τελευταία πράξη αντίστασης, όταν κυκλώθηκε από τους εχθρούς. Υπολογίζεται ότι εκείνη την ημέρα -Κυριακή των Βαΐων 1826 στο Μεσολόγγι, πυρπολήθηκαν 2.000, άλλοι 3.000 σκοτώθηκαν από τους Τούρκους και τουλάχιστον άλλοι 1.000 αιχμαλωτίσθηκαν.

Διονύσιος Σολωμός

Ο εθνικός μας ποιητής Διονύσιος Σολωμός έγραψε την ημιτελή ποιητική του σύνθεση «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι», με τους γνωστούς στίχους από το Σχεδίασμα Β’:[3]

Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει·
λαλεί πουλί, παίρνει σπυρί, κι η μάνα το ζηλεύει.
Τα μάτια η πείνα εμαύρισε· στα μάτια η μάνα μνέει·
στέκει ο Σουλιώτης ο καλός παράμερα καί κλαίει:
«Έρμο τουφέκι σκοτεινό, τι σ’ έχω γω στο χέρι;
οπού συ μού ‘γινες βαρύ κι ο Αγαρηνός το ξέρει».

Αμέσως μετά την κατάληψη του Μεσολογγίου, ο Κιουταχής με τον στρατό του κατευθύνθηκε προς την Ανατολική Στερεά Ελλάδα, με αντικειμενικό σκοπό την κατάληψη της Αττικής. Στη συνέχεια, ο Ιμπραήμ επανήλθε στην Πελοπόννησο για να εξαλείψει και τις τελευταίες εστίες αντίστασης στη Μάνη και Αργολίδα.

Ο συμβολισμός της ηρωικής Εξόδου του Μεσολογγίου και οι συνέπειές της για την Ελληνική Επανάσταση

Ο Επίσκοπος Ρωγών Ιωσήφ εμψυχώνει τους Πολιορκημένους πριν την Έξοδο

«Ἀραπιᾶς ἄτι, Γάλλου νοῦς, βόλι Τουρκιᾶς, τόπ’ Ἄγγλου!
Πέλαγο μέγα πολεμᾶ, βαρεῖ τὸ καλυβάκι·
κι ἀλιά, σὲ λίγο ξέσκεπα τὰ λίγα στήθια μένουν!
Ἀθάνατή ‘σαι, ποὺ ποτέ, βροντή, δὲν ἡσυχάζεις;»
Διονύσιος Σολωμός, «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι»

Η ηρωική έξοδος του Μεσολογγίου αποτελεί ίσως την κορυφαία και την πιο συγκινητική στιγμή του αγώνα της εθνικής μας παλιγγενεσίας, ενώ ήταν η κατάληξη ενός άνισου αγώνα με όρους αριθμητικής σύγκρισης μεταξύ αναρίθμητων Τούρκων και λιγοστών Ελλήνων υπερασπιστών της μαρτυρικής Πόλεως. Η Έξοδος των Μεσολογγιτών, που αντιστάθηκαν ηρωικά προώθησε το ελληνικό ζήτημα όσο καμία άλλη ελληνική νίκη, καθώς θέρμανε τις καρδιές των πολιτισμένων λαών και ξεσήκωσε μια αληθινή σταυροφορία για την απελευθέρωση.

Ενδεικτική του κλίματος της εποχής είναι η φράση: «Δεν μπορώ να παρέμβω. Δυστυχώς, μεσολάβησε το Μεσολόγγι», που απάντησε ο Αυστριακός Καγκελάριος, Μέττερνιχ εκπρόσωπος της Ιερής Συμμαχίας στην απαίτηση των Τούρκων για παρέμβαση εναντίον της Ελλάδος. Το Μεσολόγγι από τότε συμβολίζει την ελευθερία και τον ηρωισμό για τους γενναίους υπερασπιστές του και αποτέλεσε πηγή έμπνευσης πολλών δημιουργών σε ολόκληρο τον κόσμο (Βύρωνας, Γκαίτε, Ουγκώ, Ντελακρουά και πολλοί άλλοι).

Λόρδος Βύρων

Το Μεσολόγγι απελευθερώθηκε στις 11 Μαΐου 1829. Αναγνωρίζοντας την ανεκτίμητη προσφορά του Μεσολογγίου στον αγώνα των Ελλήνων κατά των Τούρκων το 1821, ειδικότερα την Έξοδο, που έχει μείνει στην Ιστορία ως σύμβολο εθελούσιας θυσίας στο βωμό της ελευθερίας, το Μεσολόγγι χαρακτηρίστηκε ως «Ιερή Πόλη» με το νομοθετικό διάταγμα 645/1937. Και η Κυριακή των Βαΐων ορίστηκε ως Επέτειος της Ηρωικής εξόδου.

Το εθνικό και ιστορικό μας χρέος πηγάζει από το απόμακρο, αλλά και ένδοξο παρελθόν για να εγγυηθεί πως έχει μέλλον. Με σεβασμό στην Ιστορία και ιερή υποχρέωση τη συνέχιση της παράδοσης, το Μεσολόγγι -η πόλη σύμβολο της ελευθερίας, της ανεξαρτησίας, της αυτοδιάθεσης- αποτελεί φωτεινό φάρο για τους λαούς, που τους καθιστά κοινωνούς στα ιδεώδη του. Μοναδική παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές είναι η προάσπιση της ιστορικής μνήμης και η διάδοση των αξιών που πρεσβεύει η ηρωική έξοδος και η θυσία του Μεσολογγίου.

Το όραμα του Μεσολογγίου επιβάλλεται να μείνει ζωντανό και το ιδεώδες του αναλλοίωτο από τη φθορά του χρόνου. Η Ιστορία χωρίς το Μεσολόγγι οδηγεί σε πνευματικό και πολιτιστικό αδιέξοδο και μαρασμό. Περήφανο, αγέρωχο, μοναχικό, σκεπτόμενο, επιβλητικό το Μεσολόγγι προκαλεί την υπέρβαση από την καθημερινότητα, τη μιζέρια, το γκρίζο και σπεύδει να συναντήσει τους ήρωες της Ιστορίας.

Eugène Delacroix, Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου, 1826

Το εθνικό και ανθρωπιστικό μήνυμα της Εξόδου ας αποτελέσει οδηγό για την πατρίδα μας σε κάθε εποχή, ακόμα και σε αυτήν την καθημερινή μας ζωή. Εξ άλλου, η προσήλωση στο χρέος της αξιοπρέπειας και της ελευθερίας καταξιώνει τον άνθρωπο ως ανώτερη ύπαρξη, επιβεβαιώνοντας το ηθικό του βάθος και τη δυνατότητα για προσέγγιση της αυτοσυνειδησίας.

Έτσι, το Μεσολόγγι κατέστη ιερός τόπος προσκυνήματος της ελευθερίας στη γη του λίκνου της δημοκρατίας και του πολιτισμού. Το «αλωνάκι της ψυχής μας», εκτός από το ένδοξο παρελθόν που έχει κληρονομήσει, ας αναζητήσει ένα λαμπρό μέλλον, που το δικαιούται. Σε αντίθετη περίπτωση θα είμαστε υπόλογοι απέναντι στην Ιστορία, στους προγόνους μας, στις επερχόμενες γενεές και κυρίως στη συνείδησή μας.

Υποσημειώσεις:
[1] Διονύσιος Κόκκινος, «Η Ελληνική Επανάστασις», έκδ. Μέλισσα (6τομο), τόμ. 5, σελ. 183-190.
[2] Διονύσιος Κόκκινος, «Η Ελληνική Επανάστασις», έκδ. «Μέλισσα», Αθήνα, 1974, τόμ. 5, σελ. 256-257 («Ο Ιμβραήμ καταλαμβάνει τον Ντολμάν και το Ανατολικόν»).
[3] Διονύσιος Σολωμός, «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι», Σχεδίασμα Β’, Άπαντα, εκδ. Παπαδήμα.
[4] Διονύσιος Σολωμός, «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι», Σχεδίασμα Γ’, Άπαντα, εκδ. Παπαδήμα.
[5] Νικόλαος Κασομούλης, «Ενθυμήματα στρατιωτικά», τόμ. 2, σ. 282.

Πηγές:
– Ειρήνη Σωτηρίου, σε: npress.gr
– Ιστολόγιο enromiosini.gr