kimintenia

Παρασκευή της Διακαινησίμου

Το προσκύνημα της Ζωοδόχου Πηγής στο Μπαλουκλί, η «Παναγία η Μπαλουκλιώτισσα», περιλαμβάνει το μοναστήρι, την εκκλησία και το αγίασμα της Ζωοδόχου Πηγής και βρίσκεται στα δυτικά της Κωνσταντινουπόλεως, έξω από τα χερσαία τείχη. Ο εικονογραφικός τύπος της Θεοτόκου Ζωοδόχου Πηγής διαδόθηκε σε όλο τον ορθόδοξο κόσμο. Η παράσταση είναι γνωστή από τις αρχές του 14ου αιώνα και απαντά κυρίως στην κρητική ζωγραφική.

Η ιερά Μονή της Ζωοδόχου Πηγής Μπαλουκλί σε παλαιά γκραβούρα

Το αγίασμα της Ζωοδόχου Πηγής στην Κωνσταντινούπολη εξελίχθηκε σε περίφημο προσκύνημα και σε τόπο λατρείας κατά τη Βυζαντινή εποχή, τις παραμονές όμως της Αλώσεως από τους Οθωμανούς ερημώθηκε και τα κτήριά του αφανίστηκαν. Τους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας στη θέση του είχε απομείνει μόνον ένα μικρό υπόγειο, το οποίο πλέον επισκέπτονταν λίγοι προσκυνητές. Η αναζωπύρωση της λατρείας στον τόπο του αγιάσματος χρονολογείται μετά το 1723, όταν τα επιτόπου θαύματα της Παναγίας και ο εν λόγω εικονογραφικός τύπος της -ο οποίος είχε αποδοθεί στον ευαγγελιστή Λουκά- απέκτησαν μεγάλη φήμη και συνδέθηκαν τόσο με τη θεολογία όσο και με την τέχνη της μεταβυζαντινής Ορθοδοξίας.

Ιστορία του αγιάσματος

Η εσωτερική αυλή της ιεράς Μονής Ζωοδόχου Πηγής στο Μπαλουκλί

Το αγίασμα του Μπαλουκλί βρισκόταν έξω από τα χερσαία τείχη της Κωνσταντινουπόλεως, από το μέρος της πύλης της Σηλυβρίας. Ως ιαματική πηγή ήταν γνωστή από παλιά, στις θαυματουργικές της ιδιότητες όμως οι πηγές αναφέρονται από τα μέσα του 5ου αιώνα μ.Χ.

Η Ιερά Πατριαρχική Σταυροπηγιακή Μονή Ζωοδόχου Πηγής Μπαλουκλί ιδρύθηκε κατά την πρώιμη βυζαντινή περίοδο και χτίστηκε για πρώτη φορά από τον αυτοκράτορα Λέοντα Α’ τον Θράκα (457-374) στα μέσα του 5ου αιώνα, σε μια ειδυλλιακή και καταπράσινη περιοχή, απέναντι από την πύλη της Σηλυβρίας, ή αλλιώς την πύλη της Πηγής, στο μέρος όπου η Παναγία, σύμφωνα με την παράδοση, αποκάλυψε στον αυτοκράτορα με θαυματουργικό τρόπο την πηγή. Σύμφωνα με τη σχετική παράδοση, που αναφέρει ο Νικηφόρος Κάλλιστος, ο μετέπειτα αυτοκράτορας Λέων Α’ ο Θραξ, ο επονομαζόμενος και Μακέλλης, τον οποίο η Αγία Εκκλησία μας τιμά και ως Άγιο στις 20 Ιανουαρίου, όταν ως απλός στρατιώτης εισερχόταν στην Κωνσταντινούπολη, συνάντησε στη Χρυσή Πύλη έναν τυφλό επαίτη, ο οποίος του ζήτησε νερό. Ψάχνοντας ο Λέων για νερό, άκουσε την εξαίσια φωνή της Παναγίας μας, που του υπέδειξε την πηγή, λέγοντάς του: «Λέων είσελθε εντός», εννοώντας να μπει στο σκιερό μέρος όπου ανάβλυζε η πηγή. Ο Λέων ακολούθησε τις εντολές της Θεοτόκου, βρήκε την πηγή και έτριψε με λάσπη, που σχημάτισε από χώμα και από το νερό της, τα μάτια του τυφλού που ξαναβρήκε έτσι το φως του.

Όταν θα γινόταν αυτοκράτορας, του είπε η προφητική φωνή, θα έπρεπε να χτίσει δίπλα στην πηγή εκκλησία. Πράγματι, όταν αργότερα ο Λέων ανέβηκε στον μεγαλύτερο θρόνο της Οικουμένης, ως αυτοκράτορας της Βασιλεύουσας, έκτισε μια μεγαλόπρεπη εκκλησία προς τιμήν της Θεοτόκου στον χώρο εκείνο, τον οποίο και ονόμασε «Πηγή». Κατά την παράδοση, στον ιερό χώρο της Πηγής στο Βαλουκλί, μετέβαινε πάντοτε ο βυζαντινός Αυτοκράτορας με τη συνοδεία του, προκειμένου να υποδεχτεί στη Βασιλεύουσα τη μελλοντική σύζυγό του, εφόσον ο ερχομός της στην Πόλη γινόταν από τη στεριά.

Το αγίασμα της Ζωοδόχου Πηγής στο Μπαλουκλί

Ο Κάλλιστος περιγράφει τη μεγάλη αυτή εκκλησία με πολλές, αλλά λογοτεχνικές λεπτομέρειες, η περιγραφή του ωστόσο ταιριάζει περισσότερο, σύμφωνα με ορισμένους μελετητές, στο μετέπειτα λαμπρό οικοδόμημα του Ιουστινιανού. Εξακριβωμένο είναι, σε κάθε περίπτωση, το γεγονός ότι το 536 μ.Χ., στη Σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως, υπό τον πατριάρχη Μηνά (536-552), μνημονεύεται η συμμετοχή του Ζήνωνος, ηγουμένου «του Οίκου της αγίας ενδόξου Παρθένου και Θεοτόκου Μαρίας εν τη Πηγή».

Εκατό χρόνια αργότερα, ο μέγας αυτοκράτωρ Ιουστινιανός Α’, ο οποίος συνήθιζε να μεταβαίνει για κυνήγι στην περιοχή της Μπαλουκλιώτισσας, θα θεραπευθεί από το νερό της πηγής από τη λιθίαση που τον ταλαιπωρούσε, οπότε από ευγνωμοσύνη προς την Παναγία ανήγειρε λαμπρό ναό στη θέση αυτή, με υλικό που είχε απομείνει από την κατασκευή της Αγίας Σοφίας. Επί Ιουστινιανού Α’ θεωρείται πως ιδρύθηκε και η μονή κοντά στην ήδη υπάρχουσα εκκλησία. Ο ναός του Ιουστινιανού θα καταρρεύσει από σεισμό 227 χρόνια αργότερα και θα τον ξαναχτίσει η Ειρήνη η Αθηναία γύρω στο 800 μ.Χ., ενώ θα τον λαμπρύνουν οι αυτοκράτορες της Μακεδονικής Δυναστείας Βασίλειος Α’ στα μέσα του 9ου αιώνα και Ρωμανός Λακαπηνός στα μέσα του 10ου αιώνα. Ο τελευταίος θα ξαναχτίσει για τέταρτη φορά τον ναό μετά την καταστροφή του από τον τσάρο των Βουλγάρων Συμεών.

Ο ιερός ναός Ζωοδόχου Πηγής Βαλουκλί

Το ιερό προσκύνημα και τα μνημεία

Δυστυχώς δεν είναι γνωστά αρχαιολογικά στοιχεία για το αρχιτεκτονικό σχήμα των κτισμάτων του αγιάσματος κατά τη Βυζαντινή εποχή. Στην αυλή βρίσκονται οι τάφοι των οικουμενικών Πατριαρχών. Το 1793 χτίστηκε μεγαλύτερη εκκλησία με δωρεές των πιστών, η οποία με τα άφθονα εισοδήματά της συντηρούσε τρία ελληνικά νοσοκομεία της Κωνσταντινούπολης (των Επτά Πύργων, του Γαλατά και του Σταυροδρομίου). Το 1837 επονομάστηκε «Ιερά Νοσοκομειακή Μονή Ζωοδόχου Πηγής», όταν ιδρύθηκε με δική της χορηγία νέο νοσοκομείο, έξω από τα τείχη. Ο σημερινός ναός ανεγέρθηκε το 1833 επί οικουμενικού πατριάρχη Κωνσταντίου Α’ και εγκαινιάστηκε δύο χρόνια αργότερα. Το αγίασμα βρίσκεται στον υπόγειο ναό και αναβλύζει από μαρμαρόκτιστη κρήνη, η οποία υδροδοτεί μικρή δεξαμενή με χρήση ενυδρείου με χρυσόψαρα.

Η λατρεία της Θεοτόκου Ζωοδόχου Πηγής

Στη φήμη του προσκυνήματος οφείλεται η διάδοση του εικονογραφικού τύπου της Παναγίας Ζωοδόχου Πηγής διαχρονικά σε ολόκληρο τον Ορθόδοξο κόσμο. Είναι αξιοσημείωτο ότι ψηφιδωτή παράσταση της εικόνας σώζεται στον εσωνάρθηκα της Μονής της Χώρας.

Η τοιχογραφία της Ζωοδόχου Πηγής στη Μονή της Χώρας (Κωνσταντινούπολη)

Κατά τη Μεταβυζαντινή εποχή δεκάδες ορθόδοξοι ναοί και μονές αφιερώθηκαν στην Παναγία Ζωοδόχο Πηγή ως παράκληση για τη θαυματουργική θεραπεία των ασθενών και ως σύμβολο των αγώνων κατά των Οθωμανών υπό την προστασία της Θεοτόκου. Το 19ο αιώνα η λατρεία της Θεοτόκου Ζωοδόχου Πηγής διαδόθηκε και στους Βουλγάρους και στους Σέρβους. Έτσι, σε όλα τα τουρκοκρατούμενα Βαλκάνια υπάρχουν τόποι ή συνοικίες πόλεων με την ονομασία «Μπαλουκλί» (την τουρκική ονομασία του προσκυνήματος), όπου κατά κανόνα υπάρχουν πηγές, πηγάδια, στέρνες ή λουτρά, όπως, για παράδειγμα, στην πόλη Πλέβεν της Βουλγαρίας.

Ο χώρος του ιερού αγιάσματος στο Μπαλουκλί

Ο εικονογραφικός τύπος και τα θαύματα της Υπεραγίας Θεοτόκου Ζωοδόχου Πηγής

Η παράσταση της Θεοτόκου Ζωοδόχου Πηγής είναι γνωστή από τις αρχές του 14ου αιώνα. Την εποχή αυτή γράφτηκε από τον Νικηφόρο Κάλλιστο Ξανθόπουλο και η ακολουθία της Ζωοδόχου Πηγής, που ορίστηκε να ψάλλεται την Παρασκευή της Διακαινησίμου.

Η παράσταση της Θεοτόκου Ζωοδόχου Πηγής απαντά στην κρητική ζωγραφική σε δύο κυρίως παραλλαγές που αφορούν τη βρεφοκρατούσα Παναγία, η οποία προβάλλει σε φιάλη πάνω από δεξαμενή με θαυματουργό νερό, όπως περιγράφεται και στην υμνογραφία. Στην πρώτη παραλλαγή η Παναγία προβάλλει από απλή κυλινδρική φιάλη με κωνική βάση. Το νερό διαχέεται σε ορθογώνια δεξαμενή. Ο Χριστός κρατά ειλητάριο, υψώνει το δεξί χέρι σε ευλογία και στρέφει το κεφάλι προς τα αριστερά. Παράδειγμα αυτού του εικονογραφικού τύπου είναι η εικόνα του ζωγράφου Αγγέλου στη μονή της Οδηγήτριας στην Κρήτη.

Το ίδιο θέμα εμπλουτίζεται σε εικόνα της δεύτερης πεντηκονταετίας του 15ου αιώνα στο όρος Σινά με δύο ασθενείς αριστερά και δεξιά της δεξαμενής, καθώς επίσης και με πολύπλοκα αρχιτεκτονήματα και με τους αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ σε προτομή.

Η δεύτερη παραλλαγή του θέματος αναπτύχθηκε ιδιαίτερα από το 16ο αιώνα και στη συνέχεια. Ο Χριστός εδώ ευλογεί με τα δύο χέρια και στρέφει το κεφάλι προς τα δεξιά. Η φιάλη αποτελείται από δύο λεκάνες με κοινό υποστάτη και φέρει πλούσιο ανθρωπομορφικό, ζωικό και φυτικό διάκοσμο. Γύρω από τη δεξαμενή στέκονται συνήθως άρρωστοι που περιμένουν να θεραπευτούν. Δύο ολόσωμοι άγγελοι που κρατούν ανοιχτά ειλητάρια πλαισιώνουν τη βρεφοκρατούσα Παναγία. Στην εικόνα τα ειλητάρια των αγγέλων με την περίεργη κόμμωση γράφουν: «χαίρε η τας ιάσεις προχέουσα αφθόνως» και «χαίρε η δεξαμένη το ζωήρυτον ύδωρ». Γι’ αυτήν, τη δεξαμένη το ζωήρυτον ύδωρ, ο άγιος Σιλουανός γράφει ότι είναι δώρο του Θεού ως παράκληση και παραμυθία.

Η Θεοτόκος εικονίζεται σε διαφόρους τύπους: Οδηγήτρια, Ρόδον το Αμάραντον ή με το Χριστό μπροστά της και τα χέρια υψωμένα στο πλάι. Στα ορθόδοξα χαρακτικά από το 1744 και εξής η φιάλη άλλοτε μοιάζει με κολυμπήθρα ή Άγιον Ποτήριον και άλλοτε με αναβρυτήριο (κρήνη) με μία ή δύο λεκάνες. Ο Διονύσιος ο εκ Φουρνά δίνει την περιγραφή της παράστασης και ο ίδιος ζωγράφισε μία εικόνα της Ζωοδόχου Πηγής το 1737, ένδειξη ότι από τις αρχές του 18ου αιώνα και εφ’ εξής η παράσταση της Ζωοδόχου Πηγής γίνεται ένα από τα απαραίτητα θέματα της ορθόδοξης εικονογραφίας με μεγάλη διάδοση και ιδιαίτερο κύρος, λόγω της θαυματουργίας της Παναγίας και του τόπου λατρείας, αλλά και της καταγωγής της από την Κωνσταντινούπολη.

Μαρμάρινες κρήνες και επιγραφές στον υπόγειο και προαύλιο χώρο του αγιάσματος της Ζωοδόχου Πηγής στο Μπαλουκλί

Εκτός από την παράδοση του Λέοντος με τον τυφλό, στα θαύματα που απαριθμεί ο Κάλλιστος, πολλά από τα οποία αφορούν βασιλείς και ιεράρχες, συγκαταλέγονται και τρία που συχνά εικονογραφούνται στις παραστάσεις της Ζωοδόχου Πηγής: η θεραπεία του δαιμονισμένου -αναγνωρίζεται από το δαίμονα που βγαίνει από το στόμα του ή από την αλυσίδα που είναι περασμένη στο λαιμό ή στο χέρι του, η θεραπεία της στείρας γυναίκας -πρόκειται μάλλον για την αυτοκράτειρα Ζωή, τη μητέρα του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου (905-959), που παριστάνεται με παιδί στην αγκαλιά της, καθώς και η νεκρανάσταση του βαριά αρρώστου Θεσσαλού, ο οποίος ξεκίνησε με το πλοίο για να θεραπευτεί στην Πηγή, πέθανε στο ταξίδι και αναστήθηκε, όταν ο καπετάνιος τον μετέφερε με φορείο στο αγίασμα και τον περιέλουσε με τρεις κουβάδες νερό του αγιάσματος της Μπαλουκλιώτισσας.

Αριστερά: Αντίγραφο της εικόνας της Παναγίας Ζωοδόχου Πηγής Βαλουκλί (Νάξος Παναγία Αγροκοιλιώτισσα, el.wikipedia.org). Κέντρο και δεξιά: Τοιχογραφίες αγίου και αρχαγγέλου από τον Ι.Ν. Ζωοδόχου Πηγής Βαλουκλί

Παρομοίως αναφέρεται ότι θεραπεύτηκε κάποια Γλυκερία ονόματι, συγγενής της αυτοκράτειρας Θεοδώρας, συζύγου του Ιουστινιανού, ωσαύτως κάποια Ευδοκία, αδελφή του Αυτοκράτορος Μαυρικίου, επίσης η αυτοκράτειρα Ειρήνη η οποία, από ευγνωμοσύνη, διέταξε και ξαναζωγράφησαν τις εικόνες της Θεοτόκου και του Σωτήρος, τις οποίες είχαν καταστρέψει προηγουμένως οι Εικονομάχοι Βασιλείς. Η αυτοκράτειρα Θεοδώρα προσέφερε χρυσά ιερά σκεύη, γιατί η Παναγία θεράπευσε εκεί την κόρη της από «ατάκτους» πυρετούς. Ήδη από τον 14ο αιώνα, ο Νικηφόρος Κάλλιστος γράφοντας για το αγίασμα της Πηγής, παραθέτει έναν κατάλογο 63 θαυμάτων της Θεοτόκου Ζωοδόχου Πηγής του Βαλουκλί.

Η ονομασία «Μπαλουκλί» και ο θρύλος των ψαριών

Τα θρυλικά χρυσόψαρα του αγιάσματος στο Μπαλουκλί

Από τους Τούρκους το προσκύνημα πήρε το όνομα Μπαλουκλί (ή Βαλουκλί), που προέρχεται από την τουρκική λέξη «balık» (ψάρι), λόγω της ύπαρξης ψαριών στη δεξαμενή του αγιάσματος. Στον περίβολο της μονής έστησε τη σκηνή του ο σουλτάνος Μουράτ Β’, όταν πολιόρκησε την Κωνσταντινούπολη το 1422. Με τη μονή του Μπαλουκλί συνδέθηκε και ο θρύλος για την Άλωση της Πόλης, ο οποίος περιγράφεται ποιητικά και από τον Γεώργιο Βιζυηνό.

Το Μπαλουκλί
(Τα ψάρια της Ζωοδόχου Πηγής)
Γεώργιος Βιζυηνός

Σαράντα μέρες πολεμά ο Μωχάμετ να πάρη
την Πόλη την μεγάλη.
Σαράντα μέρες έκαμεν ο ‘γούμενος το ψάρι
στα χείλη του να βάλη.
Απ’ τες σαράντα κι ύστερα, πεθύμησε να φάγη
τηγανισμένο ψάρι.
ν μας φυλάγ’ η Παναγιά καθώς μας’ε φυλάγει,
την Πόλη ποιος θα πάρη;
Ρίχτει τα δίχτυα στον γιαλό, τρία ψαράκια πιάνει,
Θεός να τα βλογήση!
Το λάδι βάλλει στην φωτιά μες στ’ αργυρό τηγάνι,
για να τα τηγανίση.
Τα τηγανίζ’ από την μια, και πά’ να τα γυρίση
κι από το άλλο μέρος.
Ο παραγιός του βιαστικά πετά να του μιλήση,
και τάχασεν ο γέρος!
Μην τηγανίζης, γέροντα, και μόσχισε το ψάρι
στην Πόλη την μεγάλη!
Την Πόλη την εξακουστή οι Τούρκοι έχουν πάρει,
μας κόβουν το κεφάλι!
Στην Πόλη Τούρκου δεν πατούν κι Αγαρηνού ποδάρια!
Με φαίνεται σαν ψεύμα!
Μ’ αν είν’ αλήθεια το κακό, να σηκωθούν τα ψάρια
να πέσουν μες στο ρεύμα!
Ακόμ’ ο λόγος βάσταγε, τα ψάρι’ απ’ το τηγάνι,
την μια μεριά ψημένα,
πηδήξανε κι επέσανε στης λίμνης την λεκάνη,
γερά, ζωντανεμένα.
Ακόμ’ ως τώρα πλέουνε, κόκκιν’ από το μέρος,
όπου τα είχε ψήσει.
Φυλάγουν το Βυζάντιο ν’ αναστηθή κι ο γέρος
να τ’ αποτηγανίση.

Η Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως (29 Μαΐου 1453)

Σύμφωνα με την παράδοση, κατά την τελική πολιορκία και την Άλωση της Πόλης από τον Μωάμεθ τον Πορθητή, το 1453, ένας καλόγερος καθόταν δίπλα στην πηγή και τηγάνιζε επτά ψάρια, όταν ο υποτακτικός του έτρεξε και τον ενημέρωσε πως η Πόλη πάρθηκεν. «Αποκλείεται», είπε ο καλόγερος. «Αποκλείεται να πάρθηκεν η Πόλη». Επέμενε ο υποτακτικός. «Αν αυτά τα ψάρια ζωντανέψουν και πέσουν στο νερό ξανά, τότε μόνο θα το πιστέψω», είπε πάλι ο καλόγερος και πριν τελειώσει τον λόγο του, τα ψάρια πήδησαν απ’ το τηγάνι του μέσα στην Πηγή και πήραν ζωή. Καθώς ήταν μισοτηγανισμένα έμειναν με τη μία πλευρά τους κόκκινη και με την άλλη γκρίζα. Έκτοτε κολυμπούν μέσα στο νερό της πηγής του αγιάσματος επτά ψάρια σαν μισοτηγανισμένα από τη μία μόνο πλευρά τους. Λέγεται πως είναι τα ίδια εκείνα αρχικά ψάρια του θρύλου που ζουν ακόμα. Και ο καλόγερος, συνεχίζει η παράδοση, περιμένει ακόμα τα ψάρια του να βγουν απ’ το νερό και να αποτελειώσει το τηγάνισμά τους, γιατί «Τότε θα πάρουμε την Πόλη πίσω».

Άποψη του εσωτερικού του Ι.Ν. Ζωοδόχου Πηγής Βαλουκλί

Ο ναός και το αγίασμα κατά την Οθωμανική περίοδο

Λίγα χρόνια μετά την Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Οθωμανούς, ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Β’ (1481-1512) γκρέμισε τη μονή της Ζωοδόχου Πηγής του Μπαλουκλί και χρησιμοποίησε το οικοδομικό υλικό για την κατασκευή του τζαμιού του, στην ομώνυμη πλατεία του τρίτου λόφου της Πόλης. Ωστόσο ο κόσμος πότε δεν έπαψε να επισκέπτεται και να παίρνει για να πιει νερό από την θαυματουργό πηγή. Σύντομα ένας νέος μικρός ναός χτίστηκε πάνω από το αγίασμα. Το αγίασμα προσπάθησαν να το πάρουν στην κατοχή τους οι Αρμένιοι γύρω στο 1730, χωρίς όμως επιτυχία. Η πρακτική αυτή ήταν συνήθης εκείνη την εποχή με τον έντονο ανταγωνισμό των διαφόρων χριστιανικών ομολογιών για τα προσκυνήματα ανά την επικράτεια της αυτοκρατορίας, πόσο μάλλον όταν αυτά ήταν προσοδοφόρα, όπως το Μπαλουκλί.

Ο μικρός αυτός ναός πάνω από την Πηγή καταστράφηκε από γενιτσάρους το 1825, κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επαναστάσεως. Αργότερα ωστόσο τα πράγματα στην Πόλη ηρέμησαν, ενώ το 1827 ανακαλύφθηκε και η εικόνα της Παναγίας της Μπαλουκλιώτισσας στην περιοχή και έτσι οι ορθόδοξοι, το 1830, πήραν σύμφωνα με τους κανόνες του Οθωμανικού δημοσίου, την άδεια από τον σουλτάνο Μαχμούτ Β’ να χτίσουν εκκλησία πάνω στα θεμέλια του από χρόνια κατεστραμμένου βυζαντινού ναού. Ήταν ο πέμπτος στη σειρά ναός και αυτός που σώζεται, με επεκτάσεις, ανακαινίσεις και προσθήκες έως τις μέρες μας.

Το αγίασμα του Βαλουκλί (eng.travelogues.gr)

Την ανοικοδόμηση ανέλαβε ο αρχιτέκτονας Γιαγτζόγλου, ο Μακρή κάλφας και ο σουλτανικός αρχιτέκτονας Χατζή Νικολής, από τη Λέρο. Επέβλεπαν ως αρχιμάστορες οι Χατζή Μανωλάκης Καμάρας, Κωνσταντίνος Ιπκλικτζής και Γεώργιος Φωτιάδης. Πατριάρχης ήταν τότε ο Κωνστάντιος Α’. Ο ναός λαμπρύνθηκε κατά τον 19ο και τον 20ό αιώνα και έγινε προσκύνημα πασίγνωστο, το κορυφαίο από τα πολλά αγιάσματα της Πόλης, ενώ ναοί στο όνομα της Ζωοδόχου Πηγής καθιερώνονται σε πολλά μέρη, τις πιο πολλές φορές σε σημεία, όπου υπάρχει κάποια μικρή ή μεγάλη πηγή.

Οι τάφοι των Πατριαρχών στον περίβολο του ιερού προσκυνήματος στο Μπαλουκλί

Το ελληνορθόδοξο νεκροταφείο του Μπαλουκλί

Λογοτεχνικές και ιστορικές πηγές για το Μπαλουκλί υπάρχουν πολλές, ωστόσο αξέχαστες παραμένουν οι αναφορές της Μαρίας Ιορδανίδου στο μυθιστόρημά της «Λωξάντρα», όπου η σχέση της ομώνυμης και κεντρικής ηρωίδας, της Λωξάντρας, με το μοναστήρι και με το αγίασμα της Πηγής αποτελεί ένα από τα κομβικά σημεία της αφήγησης.

«Το αγίασμα της Μπαλουκλιώτισσας»: Στο βίντεο που ακολουθεί από την τηλεοπτική μεταφορά του μυθιστορήματος της Μαρίας Ιορδανίδου «Λωξάντρα», η Παναγία η Μπαλουκλιώτισσα εισακούει τις προσευχές της Λωξάντρας και της φέρνει ειδήσεις του ξενιτεμένου γιού της. Κι εκείνη την ευχαριστεί και σπεύδει να χαρίσει, ως ευλογία, αγίασμα της Μπαλουκλιώτισσας στον άνθρωπο που της έφερε τα καλά νέα:

Κατά τα Σεπτεμβριανά (6-7 Σεπτεμβρίου 1955) και το πογκρόμ κατά των Ρωμιών που έγινε στην Πόλη, ο ναός πυρπολήθηκε μαζί με τα κτίσματα του μοναστηριού. Τότε εξαφανίστηκε και η υπέροχη εικόνα της Παναγίας Μπαλουκλιώτισσας, εικόνα έξοχης Παλαιολόγειας τέχνης η οποία, σύμφωνα με άλλη παράδοση, αποδίδεται στον Ευαγγελιστή Λουκά. Μεγάλες καταστροφές υπέστησαν τότε και οι τάφοι των Πατριαρχών που συλήθηκαν, αλλά και το παρακείμενο νεκροταφείο. Ο ναός επισκευάστηκε και πάλι κατά τη δεκαετία που ακολούθησε, επί Πατριάρχου Αθηναγόρα, ενώ σημαντική ανακαίνιση έγινε και επί του νυν Πατριάρχου Βαρθολομαίου, το 1994-1995.

Επάνω: Εκτεταμένες καταστροφές κατά τα Σεπτεμβριανά του ’55 στο ελληνικό νεκροταφείο του Μπαλουκλί. Κάτω: Επιτροπή του Παγκόσμιου Συμβουλίου Εκκλησιών εξετάζει τις καταστροφές στους τάφους των Πατριαρχών. Δεξιά: Ο ηγούμενος της Ι.Μ. Ζωοδόχου Πηγής Βαλουκλί, Επίσκοπος Παμφίλου Γεράσιμος, τραυματισμένος κατά την πυρπόλυση της μονής στα Σεπτεμβριανά του ’55 στο νοσοκομείο του Βαλουκλί (φωτ. Δ. Καλούμενος)

Σήμερα η μονή εξυπηρετείται από μοναχές προερχόμενες από διάφορα μοναστήρια της Ελλάδος, οι οποίες έρχονται για ορισμένο διάστημα και εναλλάσσονται περιοδικά, συνήθως ανά τρίμηνο. Ο Πατριάρχης επισκέπτεται και χοροστατεί στο Μπαλουκλί την Κυριακή των Μυροφόρων και την παραμονή των ονομαστηρίων του, στις 10 Ιουνίου.

Το Νοσοκομειακό συγκρότημα του Μπαλουκλί

Το Ελληνικό Νοσοκομείο του Μπαλουκλί

Το Ελληνικό Νοσοκομείο, Γηροκομείο και Ψυχιατρείο του Μπαλουκλί (Balıklı Rum Vakfı Hastanesi) αποτελεί ένα από τα «Μείζονα Ιδρύματα του Ελληνισμού της Πόλης». Ιδρύθηκε το 1753 από τη συντεχνία των παντοπωλών για την αντιμετώπιση της πανώλης. Το 1773 μεταφέρθηκε στη σημερινή θέση του και το 1793 ενώθηκε με τα άλλα ρωμέικα ιδρύματα, όπως το «Χοσπιτάλιον των Γκεμιτζίδων» (ναυτικών) του Γαλατά και το «Νοσοκομείον της πανώλης» του Πέραν, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν τα φιλανθρωπικά ιδρύματα με κέντρο το σημερινό Μπαλουκλί.

Το ίδρυμα έγινε ο πόλος έλξης των δωρεών των Ρωμιών και αναπτύχθηκε πολύ γρήγορα επιστημονικά, περιθάλποντας, αλλά και παρέχοντας κάθε δυνατή περιποίηση σε γέροντες, οι οποίοι ήθελαν να γηροκομηθούν στον Οίκο Ευγηρίας που διαθέτει. Απέκτησε οικονομική δύναμη με τα κληροδοτήματα και τις δωρεές που έκαναν οι Ρωμιοί. Διαθέτει 800 κλίνες κατανεμημένες σε 17 κτήρια συνολικού εμβαδού 42.000 τ.μ. Οι οικονομικοί πόροι του προέρχονται από την εκμετάλλευση ακινήτων και κτημάτων της ελληνικής Ομογένειας καθώς και από νοσήλια ασθενών.

Η περίθαλψη είναι δωρεάν για τους άπορους Ρωμιούς και όχι πολύ ακριβή για τους υπόλοιπους Τούρκους και Έλληνες ασθενείς. Η οργάνωση, η καθαριότητα, η ιατρική και νοσηλευτική φροντίδα του νοσοκομείου είναι υποδειγματική. Ωστόσο, λόγω έλλειψης Ρωμιών ιατρών και νοσηλευτών τα ιατρεία και τα εργαστήρια του νοσοκομείου έχουν στελεχωθεί σχεδόν εξ ολοκλήρου από Τούρκους εργαζομένους. Μόνον ο πρόεδρος είναι κατά παράδοση ελληνικής καταγωγής και ελάχιστοι γιατροί. Οι νόμοι για τα βακούφια, που συζητιούνται κατά καιρούς σε ταραχώδεις συνεδριάσεις της τουρκικής βουλής, επηρεάζουν καθοριστικά και την ύπαρξη των ομογενειακών ιδρυμάτων, μεταξύ των οποίων και το ελληνικό νοσοκομείο του Μπαλουκλί.

Το ιερό προσκύνημα των Ρωμιών της Πόλης

Από το εσωτερικό του ιερού ναού Θεοτόκου Ζωοδόχου Πηγής στο Μπαλουκλί

Κάθε χρόνο την Παρασκευή της Διακαινησίμου, όσοι βρίσκονται στην Κωνσταντινούπολη και έχουν τη δυνατότητα, έρχονται ευλαβικά στο Μπαλουκλί, στο γνωστό μοναστήρι της Ζωοδόχου Πηγής, έξω από τα ιστορικά τείχη της Πόλης και κοντά στο Ζεϊτίν Μπουρνού, το οποίο την ημέρα αυτή πανηγυρίζει. Το Μπαλουκλί είναι από τους βασικούς τόπους που επισκέπτεται κάθε προσκυνητής της Πόλης.

Η γιορτή της Ζωοδόχου Πηγής καθιερώθηκε, όπως είδαμε από την Εκκλησία, ήδη από τα βυζαντινά χρόνια στον συγκεκριμένο ναό της Παναγίας της Πηγής, το σημερινό Μπαλουκλί, και ορίστηκε να εορτάζεται την Παρασκευή της Διακαινησίμου, σε ανάμνηση της ημέρας των εγκαινίων του πρώτου ναού, της Παναγίας της Πηγής, τον οποίο έχτισε ο βυζαντινός αυτοκράτορας Λέων Α’ ο Θραξ. Το Προσκύνημα της Παναγίας στο Μπαλουκλί παραμένει ανοιχτό για επισκέπτες και προσκυνητές καθ’ όλη την ημέρα: από νωρίς το πρωί μέχρι αργά το απόγευμα.

Είθε η σκέπη και η προστασία της Παναγίας μας να αγιάζει και να ευλογεί παντοτινά τη ζωή όλων μας, χαρίζοντας ιάσεις από κάθε νόσο! Και του χρόνου! Χρόνια πολλά σε όλες και όλους όσους εορτάζουν την ονομαστική τους εορτή!

[Διεύθυνση: Ιερά Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Ζωοδόχου Πηγής Βαλουκλή/Μονή Θεοτόκου Πηγής Μπαλουκλιωτίσσης (Balıklı Meryem Ana Rum Ortodoks Manastırı), Silivri Kapı Yolu No 3 (οδός Πύλης της Σηλυβρίας αριθ. 3), Seyitnizam Mahallesi, Zeytinburnu (περιοχή Σεϊτνιζάμ, Ζεϊτίν Μπουρνού, Κωνσταντινούπολη)]

Ἀπολυτίκιον (Κατέβασμα) (Ήχος α’)
Ο ναός σου Θεοτόκε ανεδείχθη παράδεισος, ως ποταμούς αειζώους αναβλύζων ιάματα ώ προσερχόμενοι πιστώς, ως Ζωοδόχου εκ Πηγής, ρώσιν αντλούμεν, και ζωήν την αιώνιον, πρεσβεύεις γαρ συ τω εκ σου τεχθέντι, Σωτήρι Χριστώ, σωθήναι τας ψυχάς ημών.

Έτερον Ἀπολυτίκιον (Κατέβασμα) (Ἦχος πλ. α’ – Τὸν συνάναρχον Λόγον)
Η αναβλύζουσα Θειον ύδωρ αθάνατον, η προχέουσα ρείθρα ζωής αέναα· τοις προστρέχουσι πιστώς τη Ζωοδόχο σου Πηγή και ταύτα αρυoμένοι, βραβεύεις νυν τε παρθένε ρώσιν και θεραπείαν, και συμφορών απολύτρωσιν.

Κοντάκιον (Ἦχος πλ. δ’ – Τῇ Ὑπερμάχῳ)
Ἐξ ἀκενώτου σου Πηγῆς Θεοχαρίτωτε, ἐπιβραβεύεις μοι πηγάζουσα τὰ νάματα, ἀενάως τῆς σῆς χάριτος ὑπὲρ λόγον· τὸν γὰρ Λόγον ὡς τεκοῦσα ὑπὲρ ἔννοιαν, ἱκετεύω σε δροσίζειν με σῇ χάριτι, ἵνα κράζω σοι· Χαῖρε ὕδωρ σωτήριον.

Μεγαλυνάριον
Ύδωρ το ζωήρυτον της Πηγής, μάννα το προχέον, τον αθάνατον δροσισμόν το νέκταρ το Θείον την ξένην άμβροσίαν το μέλι το εκ πέτρας, πίστει τιμήσωμεν.

Βιβλιογραφία:
– Janin R., «Le géographie ecclésiastique de l’ empire Byzantine» I: Le siège de Constantinople et le Patriarchat oecuménique 3: Les églises et le monasteries, Paris 1953, σ. 221-228.
– Προκόπιος, «Περί κτισμάτων», I.3, Hauri, J., Wirth, G. (επιμ.), Procopii Caesariensis opera omnia III: De aedificiis, Leipzig 1905, αναθ. Έκδοση, Leipzig 1963, σ. 20-21.
– Migne J.P. (επιμ.), «Patrologia cursus completus Series Greca», CLXVIII, Paris 1857-1866, στ. 592A.
– Παπαστράτου Ν., «Χάρτινες εικόνες. Ορθόδοξα θρησκευτικά χαρακτικά», 1665-1899, Β’, Αθήνα 1986, σ. 172.
– Νικηφόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος, «Σύγγραμμα περί συστάσεως του σεβασμίου οίκου της εν Κωνσταντινουπόλει Ζωοδόχου Πηγής και των εν αυτή υπερφυώς τελεσθέντων θαυμάτων», Κωνσταντινούπολις 1812.
– Mansi J.D. (επιμ.), «Acta sacrorum conciliorum, nova et amplissima collection» I, Florentiae 1759, επανεκτ. 1960-1961, VIII, 882A, 907A, 930B.
– Πάλλας Δ., «Ζωοδόχος Πηγή», Αθήνα, σ. 201-224.
– Διονυσίου του εκ Φουρνά, «Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης», εν Πετρουπόλει 1909, σ. 145.
– Ξυγγόπουλος Α., «Τέσσερις φορητές εικόνες του Διονυσίου», Ελληνικά 10, 1938, σ. 274-275, εικ. 2.

Πηγές:
– Emmanuel Moutafov, «Μονή Ζωοδόχου Πηγής (Μπαλουκλί), Εκτός Τειχών», Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Κωνσταντινούπολη, 2008, σε: constantinople.ehw.gr
– Γιάννης Γιγουρτσής, «Το Μπαλουκλί της Πόλης και η Ζωοδόχος Πηγή», σε: constantinoupoli.com
– «Κυρά-Λωξάντρα, θα με πας στο Μπαλουκλί;», σε: iellada.gr
– «Κωνσταντινούπολη – Ελληνικό Νοσοκομείο Βαλουκλή», σε: greecewithin.com
– «Μπαλουκλί Ρωμαίικο Νοσοκομείο – Γηροκομείο (Balıklı Rum Hastanesi)», σε: Κωνσταντινούπολη η Πόλη μας, Σελίδα στο fb
– «Το Αγίασμα στο Μπαλουκλί», σε: orthodoxianpress.com
– «Λέων Α’ ο Θραξ» (457-474), σε: anemourion.blogspot.com
– «Ζωοδόχος Πηγή Μπαλουκλή: Η Παναγιά της Πόλης και τα μισοτηγανισμένα ψάρια», σε: dogma.gr
– «Η Ζωοδόχος Πηγή, στο Μπαλουκλί της Κωνσταντινούπολης (Το ιστορικό του αγιάσματος)», σε: simeiakairwn.wordpress.com

Χάρτης ιστορικού κέντρου Κωνσταντινουπόλεως

Η Κωνσταντινούπολη της «Λωξάντρας», ένα νοσταλγικό αφιέρωμα σε δύο μέρη: